Александр Осипенко: Святыя грэшнікі

Ефрасіння горка ўсміхнулася. Аднымі пабялелымі вуснамі.

Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.

11

Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.

Лазар Богша дужа лёгка прашыў натоўп наскрозь, апынуўся на манастырскім двары. Сярод яго стаялі нейкія царкоўныя чыны ва ўрачыстых рызах.

— Нам бы воінаў сотню, — сказаў адзін з іх.

— Пакрычаць і супакояцца, — выказаў меркаванне другі.

— Аслабла вера ў народзе, вось што...

— Калі з чатырох аднаму адкруціць галаву, трое адразу стануць верыць...

— Усё не тое, — сказаў, мабыць, галоўны чын. — Людзі шануюць яе за грахі. Зробім грахі праведнасцю, а яе, грэшную, — святой. Самі не зробім, людзі зробяць.

— Наіўныя спадзяванні, — рагатнуў нехта.

Богша азірнуўся на незнаёмы голас.

Пад разгалістым дрэвам, якія растуць, няйначай, як у раі, сядзеў пацешны чалавечак, пакамечаны, кудла­ты, у паношаным зрэб’і, але па выгляду жыццярадасны і бесклапотны.

На галаве ў яго ляпіўся каўпак, мабыць, з лямцу, але такі паношаны, што не здагадаешся, якім ен быў новы; троху крываватыя ногі былі абуты ў сырамятныя пасталы, падвязаныя сырамятнымі аборамі па белых кужэльных анучах. Стваралася ўражанне, што чалавек з усяго свайго цела найбольш шануе ногі. А што! Калі, можа, яго ногі кормяць, дык станеш шанаваць іх.

— Я і кажу, усё наіўныя спадзяванні. Не станем заглядаць у далёкую будучыню, калі сённяшні дзень можа быць астатнім днём твайго жыцця, у якім ты не ведаў радасці, а толькі пакуты, сорам і брыду зямнога быція. Ваструбім, як у златакаваныя трубы, ва ўсе сілы розу­му свайго і зайграем у сярэбраныя арганы гордасці сваёй мудрасцю, абы не чуць, не бачыць беднасці, здзекаў, жорсткасці і гвалту. Дайце мне багацце і грошы, княжы стол або мітрапаліцкія палацы, каб я адвёў во­чы свае ад пакут людскіх, абы самому піць, есці, весяліцца... О, вартыя жалю людзі, якія сядзяць на скрынях з дабром і не заўважаюць голых і сірых, што пакутуюць ад голаду і холаду! I яны яшчэ вучаць жабрака раздзяліць хлеб свой з такім жа жабраком. Як стрымаць сябе і не плюнуць у іхнія бессаромныя зрэнкі?..

Лазар Богша з душэўным хваляваннем слухаў бязладную гаворку незнаёмага чалавека. Хто ён?..

— Не кашчунствуй! — важка прагучаў знаёмы голас Ефрасінні. — Самкні вусны твае, бо з іх не водар або пяшчотны напеў, а смурод і карканне ворана, які ляціць на крывавую трызну. Чалавек справамі сваімі вялікі, а не багаццем. Не дагаджай чэраву, яно бяздоннае, а галаве, якая прагне ўсё спазнаць і на ўсё даць адказ...

— Ну і пацешыла, настаўніца, — зарагатаў чалаве­чак. — Меўшы багацце, можна плявузгаць аб яго нікчэмнасці. А калі ў мяне ні граша, ні палушкі, а нутро аж смыліць ад смагі?..

— Спадзявайся...

— На што?..

— На божую прыхільнасць...

— Ці многа ты спадзявалася, калі выперлі цябе з Сафіі?.. Была б у беднасці і забыцці, каб не міласць епіскапа, твайго бацькі і суйскіх язычнікаў, якія напоўнілі сусекі зернем, хлявы жывёлай, а харомы манастырскія дармавой сілай.

— Слухаць цябе крыўдна, бо талент свой размяняў на прымаўкі скамарошскія, — тонам вясковай настаўніцы, якая прывыкла павучаць малалетак, пачала ўсчуваць пацешнага чалавечка Ефрасіння. — Усё жартачкі і жартачкі...

— А табе, можа, больш даспадобы такія крыўлякі, як тураўскі затворнік Кірыла? — спытаўся чалавечак. — Замураваў сябе ў вежы крапасной, з чарапкоў есць, з прыгаршчаў п'е толькі ваду з Прыпяці і вяшчае, каб увесь люд, гледзячы на яго, не еў, не піў... Выкрывае абжорства епіскапа, мітрапаліта, папоў і дзякоў, што асабліва падабаецца бедным... Знаем мы гэтых выкрывальнікаў чужых заган. Гэтых гаваруноў з любога поваду, абы сябе выставіць, паказаць, які ён праведны, які ра­зумны. Дайце яму толькі епіскапскі сан, як ён пачне грэбсці ўсё сабе і сабе, салаўём запяе пра божую благадаць. і нікога ўжо не пачуе, апрача сябе...

— Не паклёпнічай на Кірылу, — крыкнула Ефрасіння. — У яго не слова — мёд і крэмень, бо прыемныя слыху і не разыходзяцца са справай. I ўвесь спосаб жыцця яго — узор дасканаласці і самаахвярнасці...

Яна, здаецца, узлавалася не на жарт.

Чалавечак падміргнуў Богшу, як бы заклікаючы яго ў хаўруснікі.

— Ты хто? — спытаўся Богша.

— Даніла Заточнік... Няўжо не чуў?.. Мяне па ўсім Уладзімірскім і Суздальскім краі ведаюць. Я праўду ў вочы рэжу. За гэта і засадзілі ў манастыр на Лач-возеры...

— Манах, а гаворыш, як бязбожнік, — сказаў Бог­ша, стараючыся прыгадаць, дзе знаходзіцца тое Лач-возера.

— Дзівак ты, Богша, — усміхнуўся Даніла Заточнік. — Бязбожжа найперш і выспявала ў манастырах. А дзе ж яшчэ?.. Простаму чалавеку ні да бога, ні да чорта. Яму адно ў галаве, як бы выжыць ды пражыць адведзеныя дні. А калі дзень пры дні, ноч за ноччу ходзіш у ціхамірнай келлі на адзіноце з сабой, непазбежна пачынаеш варушыць мазгамі. Спачатку спакваля, як цяжкімі жорнамі, калі мелеш сырое зерне, а потым усё весялей і весялей. I ўжо разгортваеш святое евангелле не са святасцю, з якой належыць разгортваць яго, а з сумненнем і многімі пытаннямі, на якія табе ніхто, апрача цябе, не адкажа. Тады вачам тваім пачынаюць адкрывацца тайны, святая покрыўка падае з кніг, і ты размаўляеш са звычайнымі людзьмі, прарокамі або святымі, якія зусім не былі прарокамі, а тым больш святымі, а такімі ж, як і мы, людзьмі, з зямнымі вартасцямі і заганамі. А сам стваральнік усяго існага паўстае перад та­бой дзіваком-дзедам, якога хоць і пабойваюдца яшчэ, але ўжо спадзяюцца, што ён, па сутнасці, за ўсімі не ўгледзіць. Так выспявае думка пра бязбожжа. А за ёй прыходзіць і другая: не ўсё тое золата, што блішчыць, не ўсе святыя, хто за кожным словам успамінае імя божае. Сумленнаму чалавеку няма чаго ўслаўляць князя там, дзе яго паўшчуваць варта. За яго гэта зробяць несумленныя і прадажнікі, што на жываце паўзуць да княжых даброт. Сумленны маўчыць, несумленны крычыць. Той, хто паўзе на жываце, князю не страшны. Калі лёг на жывот, дык будзеш паўзці на ім да самай смерці. Князю страшны той, хто галаву нясе з гонарам. Таму ганарліўцы ходзяць па зямлі ў грэшніках, а як памруць, то і святымі іх назавуць. Дык як мне жыць у такім свеце, дзе ўсё навыварат, дзе душа не мае спачыну ад крыўды і несправядлівасці?