Александр Осипенко: Святыя грэшнікі

— Той, хто пераварочвае зямлю плугам, не задумваючыся, хто і што будзе сеяць на ёй, — не земляроб, — сказаў Кірыла Тураўскі. — Не разбураць, а ствараць належыць чалавеку. Пэцкаць дзёгцем і дурань умее. Хай ён паспрабуе навесці пазалоту на дах божага хра­ма...

— Навошта пазалота дзіраваму даху? — запальчыва спытаўся Даніла Заточнік. — Каб вочы абмануць?.. Іх абдурыць проста. Паспрабуй абдуры дождж, які льецца на галаву з дзіравага даху.

Богша здагадаўся, што за ўсёй гэтай алегорыяй хаваецца спрэчка між двума напрамкамі ў старажытнай літаратуры. Усё, выходзіць, спрадвечна — літаратурныя спрэчкі таксама.

А што не спрадвечна? Усё было, усё паўтараецца на нейкім новым вітку жыцця, а таму не знікае і не можа знікнуць, хіба разам з чалавецтвам. Могуць загінуць кнігі, ноты, карціны, але застанецца тое, што называецца традыцыяй, нацыянальнай свядомасцю, народным ду­хам.

Богшу прыгадаўся Кірыла Лыкавязаў з ягонай самаўпэўненасцю і пачуццём уласнай годнасці, раздзьмутым ім жа самім, а таму дужа легкаважкім.

"Гэта ён, Кірыла Лыкавязаў, упэўнены, што да яго на свеце нічога вартага не было і нікога геніяльнага не існавала. А калІ нехта геніяльны і быў, дык вельмі шкада. Закрыць бы ўсіх геніяў... Пачаць бы новую эру з прызначэння яго, Кірылы Лыкавязава, на пасаду Хрыста-збавіцеля — мастацкага кіраўніка ўсяго кінамастацтва, адзінага і непаўторнага глашатая мастацкай ісціны ў апошняй інстанцыі. Бездарам заўсёды замінаюць папярэднікі, ці не таму яны так і пнуцца заняць нейкую пасаду, каб можна было стрыгчы ўсіх на свой лыкавязаўскі капыл".

Богша сеў на свайго любімага канька іронію і, мабыць, не злез бы з яго так хутка, каб не пачуўся прымірэнчы голас некага трэцяга, хто ўлез у літаратурную дыскусію тураўскага епіскапа і зняволенага ў манастыры на Лач-возеры жартаўніка з некалі радавітых уладзіміра-суздальскіх людзей.

— А ці не лепей было б нам, брацця, складаць песні сягачасным ладам? Ці ж можна салоўкам імкнучы па выдуманым дрэве, сягаючы звонам гусляў пад воблакі, не чуць плачу жаночага, душапрыдатных пропаведзяў з царкоўных амбонаў, якія адкрываюдь сэрцы любові і радасці, прыпевак, жартаў на вясёлых ігрышчах, якіх не цураўся і славуты Баян, летапісных сказаў і павучанняў, язычаскіх часоў паданняў і песняў, якія ёсць голас народа і ягонае непрыхарошанае жыц­цё? Дык паплачам, паразважаем над раз’яднанай Руссю, узрадуемся шчасцю спяваць некалі адну песню на ўсе рускія землі, упрыгожыўшы яе фарбамі жывога і пісанага слова...

Ну, вядома ж, гэта быў аўтар "Слова аб палку Ігаравым". Дзіўна было другое: як маглі сабрацца разам такія славутыя людзі дванаццатага стагоддзя? Богша напружыў усю сваю памяць, каб прыгадаць, калі яны нарадзіліся і калі памерлі. У галаве было пуста.

Перад вачамі плылі толькі разнаколерныя кругі. У прамежкі між імі Богша бачыў нейкія дзіўныя ўрыўкі нейкіх незразумелых падзей, чуў нейкія размовы, якія вялі невядомыя людзі. Усё мроілася невыразна. Ды рап­там перад ім вынік з неадкуль нейкі гісторык ці, можа, крытык-літаратуразнаўца, а, бадай, і не той і не другі, а звычайны палец, які ўказвае, што трэба рабіць, куды і чаго ісці. I гэты нехта абурана загаварыў, звяртаючыся да яго, Лазара Богшы:

— Хопіць, Лазар Богша!.. Хопіць!.. Падзівачыў, і годзе! Твае мастацкія дасканаласці — гэтыя выбрыкі на патрэбу выбраных — нікому не патрэбны. Яны парахня і пыл. Забыццё кране іх раней, чым твая труна будзе апушчана ў магілу...

"Гэта ж Кірыла Лыкавязаў, — здагадаўся Богша і чамусьці вельмі ўзрадаваўся яму. — Мы ж вгікаўцы. Нам трэба памірыцца. Я скажу яму..."

Богша не ведаў, што ён скажа Юрылу Лыкавязаву, але адчуваў, што нешта важнае, тое, што спазнаў, падарожнічаючы ў прасторы і часе, ён памкнуў яму насустрач з лёгкасцю птушкі, якая лунае ў паднябессі. Ён працягнуў Кірылу руку на вечнае брацтва. А той моцна штурхнуў Богшу ў грудзі, саштурхнуў проста ў раку.

Сам жа застаўся на беразе ў позе бога, які пакараў непаслухмянага грэшніка. Кірыла пераможна ўсміхаўся...

— Я перамог, цябе, Лазар, — сказаў ён.

— Час няўмольны суддзя, а не ты, — адказаў Бог­ша.

Тысячы людзей у няўцешнай жалобе прыйшлі праводзіць яго ў самае доўгае падарожжа; і конная міліцыя ледзьве стрымлівала натоўп на бясконцай дарозе.

ЧАСТКА ПЯТАЯ: фантазія ля мажор

Эпізод апошні: апладысменты пад заслону

* * *

Тысячы людзей у няўцешнай жалобе прыйшлі праводзіць яго ў самае доўгае падарожжа; і конная міліцыя ледзьве стрымлівала натоўп на бясконцай дарозе.