Ryszard KAPUSCINSKI - Szachinszach

W jaki sposób szach naruszył ową granicę i wydał wyrok na samego siebie? Poszło o artykuł w gazecie. Nieostrożne słowo może wysadzić w powietrze największe imperium, władza powinna o tym wiedzieć. Niby wie, niby czuwa, ale w jakiejś chwili zawodzi ją instynkt samozachowawczy, pewna siebie i zadufana popełnia błąd arogancji i ginie. 8 stycznia 1978 w rządowej gazecie „Etelat” ukazał się artykuł atakujący Chomeiniego. W tym czasie Chomeini przebywał na emigracji, stamtąd zwalczał szacha. Prześladowany przez despotę, potem wygnany z kraju, był bożyszczem i sumieniem ludu. Zniszczyć mit Chomeiniego oznaczało zniszczyć świętość, zrujnować nadzieje skrzywdzonych i poniżonych. I taka właśnie była intencja artykułu.

Co należy napisać, aby skończyć przeciwnika? Najlepiej dowieść, że to człowiek obcy. W tym celu tworzymy kategorie prawdziwej rodziny. My tutaj, ty i ja, władza i naród, jesteśmy prawdziwą rodziną. Żyjemy w zgodzie, dobrze nam i swojsko. Mamy wspólny dach, wspólny stół, umiemy się porozumieć, jeden drugiemu zawsze pomoże. Niestety, nie jesteśmy sami. Dookoła pełno obcych, którzy chcą zburzyć nasz spokój i zająć nasz dom. Kim jest obcy? Obcy to przede wszystkim ktoś gorszy i jednocześnie — ktoś niebezpieczny. Gdyby tylko był gorszy, ale zachowywał się biernie! Gdzie tam! On będzie mącić, warcholić i niszczyć. Będzie skłócać, tumanić i rozbijać. Obcy czyha na ciebie, jest sprawcą twoich nieszczęść. W czym siła obcego? W tym, że stoją za nim obce siły. Obce siły mogą być nazwane albo nie nazwane, ale jedno jest pewne — są potężne. To znaczy są potężne, jeżeli je lekceważymy, natomiast jeżeli jesteśmy czujni i prowadzimy walkę, jesteśmy od nich silniejsi. A teraz spójrzcie na Chomeiniego. Ten jest obcy. Jego dziadek pochodził z Indii, można więc zadać pytanie — czyim interesom służy wnuk tego dziadka cudzoziemca? To była pierwsza część artykułu. Druga była poświęcona zdrowiu. Jak to dobrze, że jesteśmy zdrowi! Bo nasza prawdziwa rodzina jest również rodziną zdrową. Zdrową na ciele i umyśle. Komu to zawdzięczamy? Zawdzięczamy naszej władzy, która zapewniła nam dobre, szczęśliwe życie i dlatego jest najlepszą władzą pod słońcem. Wobec tego któż może sprzeciwiać się takiej władzy? Tylko ten, kto jest niespełna rozumu. Skoro jest to najlepsza władza, trzeba być wariatem, żeby z nią walczyć. Zdrowe społeczeństwo musi izolować takich pomyleńców, wysyłać ich do miejsca odosobnienia. Jak to dobrze, że szach wyrzucił Chomeiniego z kraju, inaczej trzeba by go zamknąć w domu dla umysłowo chorych.

Kiedy gazeta z tym artykułem dotarła do Qom, ludzi ogarnęło wzburzenie. Zaczęli gromadzić się na ulicach i placach. Kto umiał czytać, czytał na głos innym. Poruszeni ludzie tworzyli coraz większe grupy, krzyczeli i dyskutowali, namiętnością Irańczyków jest nie kończące się dyskutowanie w byle jakim miejscu, o byle jakiej porze dnia i nocy. Grupy najbardziej tym dyskutowaniem rozognione zaczęły działać jak magnes, przyciągać coraz to nowych gapiów i słuchaczy, w końcu na głównym placu zgromadził się wielki tłum. A to jest właśnie to, czego najbardziej nie lubi policja. Kto dał zgodę na tak wielki tłum? Nikt. Takiej zgody nie było. Kto dał zgodę na wznoszenie okrzyków? Kto pozwolił wymachiwać rękami? Policja z góry wie, że są to pytania retoryczne i że po prostu musi wziąć się do pracy.

Teraz najważniejszą chwilą, która zdecyduje o losach kraju, szacha i rewolucji, jest ta, kiedy wysłany z posterunku policjant zbliża się do stojącego na skraju tłumu człowieka i podniesionym głosem każe mu iść do domu. I policjant, i człowiek z tłumu to zwykli, anonimowi ludzie, a jednak ich spotkanie ma znaczenie historyczne. Obaj są ludźmi dorosłymi, coś przeżyli, mają swoje doświadczenia. Doświadczenie policjanta: jeżeli na kogoś krzyknę i podniosę pałkę, ten zdrętwieje z przerażenia, a potem zacznie uciekać. Doświadczenie człowieka z tłumu: na widok zbliżającego się policjanta zamieniam się w strach i zaczynam uciekać. Na podstawie tych doświadczeń układamy dalszy scenariusz: policjant krzyczy, człowiek ucieka, za nim pierzchają inni, plac pustoszeje. A jednak tym razem wszystko dzieje się inaczej. Policjant krzyczy, ale człowiek nie ucieka. Stoi i patrzy na policjanta. Jest to spojrzenie czujne, jeszcze z odrobiną lęku, ale zarazem twarde i bezczelne. Tak jest! Człowiek z tłumu patrzy bezczelnie na ubraną w mundur władzę. Nie rusza się z miejsca. Potem rozgląda się dookoła, widzi spojrzenia innych. Są podobne: czujne, jeszcze z odrobiną lęku, ale już twarde i nieustępliwe. Nikt nie ucieka, mimo że policjant ciągle jeszcze krzyczy, aż w końcu przychodzi chwila, kiedy milknie i na moment zapada cisza. Nie wiemy, czy policjant i człowiek z tłumu zdali już sobie sprawę z tego, co zaszło. Ze człowiek z tłumu przestał się bać i że to jest właśnie początek rewolucji. Od tego ona się zaczyna. Dotychczas, ilekroć ci dwaj ludzie zbliżali się do siebie, natychmiast zjawiał się między nimi ktoś trzeci. Był to strach. Strach zjawiał się jako sojusznik policjanta i wróg człowieka z tłumu. Narzucał swoje prawo, rozstrzygał o wszystkim. A teraz ci dwaj znaleźli się sam na sam — strach zniknął, zapadł się pod ziemię. Dotąd stosunek między nimi był pełen emocji. Była to mieszanina agresji, pogardy, wściekłości i lęku. Ale teraz, kiedy ustąpił strach, ten przewrotny i nienawistny związek nagle rozpadł się, coś się wypaliło, coś zgasło. Ci dwaj stali się sobie obojętni, nawzajem nieprzydatni, każdy mógł pójść w swoją stronę. Toteż policjant odwraca się i zaczyna iść ociężałym krokiem w stronę posterunku, natomiast człowiek z tłumu pozostaje na placu i jakiś czas odprowadza wzrokiem znikającego wroga.

Strach: zaborcze, żarłoczne zwierzę, które w nas siedzi. Nie daje o sobie zapomnieć. Ciągle nas obezwładnia i torturuje. Ciągle domaga się strawy, ciągle musimy go karmić. Sami dbamy, aby pożywienie było najlepsze. Jego ulubione potrawy to — ponure plotki, złe wieści, paniczne myśli, koszmarne obrazy. Spośród tysiąca plotek, wieści i myśli wybieramy zawsze najgorsze, a więc te, które strach najbardziej lubi. Aby go zaspokoić, aby ugłaskać potwora. Oto widzimy człowieka, który słuchając innego ma bladą twarz i porusza się niespokojnie. Cóż się stało? On karmi swój strach. A jeżeli nie mamy żadnego pożywienia? Gorączkowo je wymyślamy. A jeżeli nie możemy wymyślić (co zdarza się rzadko)? Pędzimy do innych, szukamy ludzi, pytamy, słuchamy i zbieramy wieści tak długo, aż znowu zaspokoimy nasz strach.

Wszystkie książki o wszystkich rewolucjach zaczynają się od rozdziału, który mówi o zgniliźnie władzy upadającej albo o nędzy i cierpieniach ludu. A przecież powinny one zaczynać się od rozdziału z dziedziny psychologii — o tym, jak udręczony, zalękniony człowiek nagle przełamuje strach, przestaje się bać. Powinien być opisany cały ten niezwykły proces, który czasem dokonuje się w jednej chwili, jak wstrząs, jak oczyszczenie. Człowiek pozbywa się strachu, czuje się wolny. Bez tego nie byłoby rewolucji.

Policjant wraca na posterunek i składa komendantowi meldunek. Komendant wysyła strzelców i nakazuje im zająć pozycje na dachach domów otaczających plac. Sam jedzie samochodem do centrum miasta i przez głośniki wzywa tłum do rozejścia. Nikt jednak nie chce go słuchać. Wówczas cofa się w bezpieczne miejsce i wydaje rozkaz otwarcia ognia. Ulewa kuł z broni maszynowej spada na głowy ludzi. Wybucha panika, powstaje tumult, kto może — ucieka. Potem strzelanina cichnie. Na placu pozostają zabici.

Nie wiadomo, czy szachowi pokazano zdjęcia tego placu, które zrobiła policja w chwilę po masakrze. Powiedzmy, że pokazano. Powiedzmy, że nie pokazano. Szach bardzo dużo pracował, mógł nie mieć czasu. Jego dzień zaczynał się o siódmej rano, a kończył o północy. Właściwie wypoczywał tylko zimą, kiedy jechał na narty do St. Moritz. Ale i tam pozwalał sobie ledwie na dwa, trzy zjazdy, a potem wracał do rezydencji i pracował. Wspominając te historie Madame L. mówi, że szachowa zachowywała się w St. Moritz bardzo demokratycznie. Jako dowód pokazuje mi fotografię, na której widać szachową stojącą w kolejce do wyciągu. Ot, tak, po prostu — stoi oparta o narty, zgrabna, przyjemna kobieta. A przecież, mówi Madame L., oni mieli tyle pieniędzy, że mogła zażądać, aby zbudowali wyciąg tylko dla niej!