Ніл Гілевіч - Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

Так, на патрэбныя выданні Ніна Іванаўна грошай не шкадавала. Карысталася службай «Кніга — поштай» і атрымлівала бандэролі з Масквы, Ленінграда, Кіева, Саратава, Казані, Растова і іншых гарадоў краіны. Сачыла за навінкамі па газеце « Книжное обозрение », на якую я рэгулярна падпісваўся. Як на прыклад — спашлюся на атрыманую з Масквы кнігу В. Грыгор'ева «Словатворчасць і сумежныя праблемы мовы паэта» («Наука», 1986). Помню, як прыйшла гэта бандэроль. Назва кнігі заінтрыгавала і мяне. Аказалася — даследаванне пра мову творчасці Велеміра Хлебнікава. Падумалася: ці многія ў нас лінгвісты азнаёміліся з гэтай надзвычай змястоўнай кнігай? Яна — апытала. Ёй — было цікава. Гэтак жа атрымала поштаю кнігі: Ю. Лотман, «Структура мастацкага тэксту», Ю. Апрэсян, «Ідэі і метады сучаснай структурнай лінгвістыкі», В. Звягінцаў, «Тэарэтычная і прыкладная лінгвістыка». Гэта быў яе натуральны клопат пра ўласны тэарэтычны ўзровень.

Дарэчы, названую кнігу Ю. Лотмана Ніна Іванаўна аднойчы паклала на стол мне (яна так рабіла часта). «Тут, дзе закладзена, — для цябе. Пакуль не прачытаеш — размаўляць не буду», — прыгразіла звыклым традыцыйным жартам. Разгарнуў і паглядзеў: загаловак раздзелу— «Стих как мелодическое единство». Паспрабуй, вершатворац, такое не прачытаць.

Пільную ўвагу праяўляла яна да прац навукоўцаў, якія былі, так бы мовіць, першапраходдамі ў сферы агульнага мовазнаўства, заснавальнікамі і распрацоўшчыкамі новых тэорый, метадаў, падыходаў. «Не адстаць, не адстаць, не адстаць! — інакш будзе сорамна перад студэнтамі.» Калі не паспявала прачытаць навінку ўважліва — дык хоць перагортвала і спынялася на тым, за што зачэплівалася, у сілу нейкіх інтэлектуальных законаў, яе філалагічнае «вока».

Рупліва падбірала для свайго кабінета кнігі, якія можна аб'яднаць рубрыкай «пісьменнікі аб мове». Па-першае, гэта велічэзны том анталагічнага характару «Русские писателн о языке», кнігі з нататкамі аб мове Л. Лявонава, К. Федзіна, С. Маршака, К. Чукоўскага, У. Салавухіна, Ю. Бондарава, С. Шуртакова, Л. Успенскага, Л. Цімафеева... Аднойчы папрасіла: «Ты не мог бы дастаць кнігу Яна Парандоўскага «Алхімія слова»? Сустрэла ў часопісе цытату з яе, што ўвасабленне — самы старажытны троп, у якім «найбольш глыбока выражае сябе дух народа». Уяўляеш: найбольш глыбока — дух народа!» Я ўжо чуў пра гэты незвычайны філалагічны трактат таленавітага польскага літаратара. «Пастараюся», — адказаў. I пастараўся. Трэба было бачыць, як яна была рада гартаць гэты перанасычаны фактамі, кніжнай мудрасцю, поўны элегантнай дасціпнасці том!..

Я любіў дарыць ёй рэдкія каштоўныя выданні знакамітых даследчыкаў мовы — і айчынных, і еўрапейскіх. Так на яе паліцу сталі кнігі «Выбраныя працы па мовазнаўству» Вільгельма фон Гумбальдта, «Заметкі па агульнай лінгвістыцы» Фердынанда дэ Сассюра...

Вельмі даражыла Ніна Іванаўна кнігамі калегаў, падпісанымі ёй у знак пашаны, удзячнасці, любові. Многа іх, шчырых дароўных надпісаў, можа, і каля сотні, некаторыя — досыць разгорнутыя і красамоўныя. У ліку тых, што засведчылі такім чынам пашанаванне яе асобы, імёны вельмі вядомыя: дактары навук Леў Шакун, Мікалай Улашчык, Уладзімір Анічэнка, Фёдар Янкоўскі, Адам Супрун, Браніслаў Плотнікаў, знакамітыя пісьменнікі Іван Мележ, Янка Брыль, Васіль Быкаў, Мікола Лобан, Янка Сіпакоў, Генрых Далідовіч, Сільва Капуцікян, Уладзімір Багамолаў, Івайла Пятроў і яшчэ, і яшчэ, і яшчэ...

Перагорнем, выбарачна, хоць некалькі нумароў часопіса «Роднае слова» (да 1992 года — «Беларуская мова і літаратура ў школе»). Звычайна на вокладцы Ніна Іванаўна пісала прозвішча аўтара і старонку, на якой змешчаны вельмі важны, на яе думку, матэрыял, які яна павінна выкарыстаць або ў сваіх лекцыях, або ў артыкулах, або ў дакладах ці паведамленнях на канферэнцыі, ды і проста для ўзбагачэння неабходнай філолагу інфармацыяй, — філолагу-грамадзяніну, філолагу-патрыёту. Вось №10 за 1988 год, стар. 62. Артыкул настаўніка Я. I. Пачабыта «Беларусаў адвучваюць ад, роднай мовы». Сам загаловак што кажа! Ну а якія радкі падкрэслены ў артыкуле? «У кожным з гэтых класаў (VI, VII, VIII) настаўнік можа пабываць на сваіх уроках беларускай літаратуры толькі адзін раз у тыдзень, чатыры разы ў месяц. I за гэты час трэба данесці да свядомасці вучняў скарбы і багацці беларускай літаратуры, выхаваць іх духоўна. Здзек!» I далей: «Я працую ў вясковай школе (...). Аднак вучні ўжо ў III класе чытаюць лепш па руску, чым па беларуску. У чым справа? Настаўнік той жа. Даследуем асяроддзе...» №11 за той жа 1988 год, артыкул Г. Гусейнава «Мова і насілле», перадрук з часопіса «Век XX и мир». Магутны артыкул. Помню, як Ніна Іванаўна сказала: «Паглядзі, якая табе падтрымка! Тваё выступленне ў Маскве, як бачыш, не аказалася «гласом вопиющего в пустыне». Мелася на ўвазе мая прамова на пленуме праўлення СП СССР, дзе я патрэбаваў у кожнай рэспубліцы зрабіць адзінай дзяржаўнай мову тытульнай нацыі. №11 за 1990 год, артыкул яе калегі, дацэнта філфака В. П. Краснея «Стылістычныя рэсурсы лексікі». Сказала: «Які малайчына Віктар Пятровіч! Які талковы, разумны артыкул, як усё наглядна, даступна, пераканаўча!»