З рускай класікі яе самымі любімымі творамі былі «Мёртвыя душы» і «Рэвізор» М. Гогаля, «Яўгеній Анегін» А. Пушкіна, «Гора ад розуму» А. Грыбаедава, а таксама аповесці і апавяданні А. Чэхава. На кожнага з іх спасылалася пры нагодзе безліч разоў і цытавала па памяці з асаблівым смакам. Гэтак жа, як і многіх творцаў сучаснай рускай літаратуры: В. Шукшына, Ю. Казакова, В. Астаф'ева, У. Салавухіна, В. Распуціна, В. Бялова, Я. Носава... А з паэтаў—Аляксандра Твардоўскага. Чытала і іншых, прымала да сэрца, высока цаніла (Ахматаву, напрыклад), але сапраўднай вялікай любоўю яе быў Твардоўскі. Помню, як летам 1961-га, на Нарачы («здымаў у Купе катушок») мы разам чыталі апублікаваную ў «Известнях» яго паэму «Цёркін на тым свеце». Як яна захаплялася, перачытвала асобныя месцы, строфы, і ўсё здзіўлялася смеласці і мужнасці аўтара. «Занясі Куляшовым, сказала мне, можа, Аркадзь Аляксандравіч яшчэ не бачыў газету».
З празаікаў мацней за іншых, мабыць, любіла Шукшына. Калі прыйшла газета з паведамленнем пра яго раптоўную заўчасную смерць, я, помніцца, не адразу змог ёй сказаць пра гэта (сядзела паблізу, таксама пераглядала прэсу), і толькі нарэшце выдавіў: «Шукшына не стала... Памёр ад разрыву сэрца...» Мае словы не проста ўразілі яе, а спалохалі. Яна ўскрыкыула і ціха перапытала: «Шукшына?..» Узяла газету, доўга чытала невялікі тэкст афіцыйнага некралогу, затым якуюсь хвіліну сядзела моўчкі, гаротна склаўшы рукі на газеце, а тады цяжка ўздыхнула і прамовіла:
— Вось па кім павінна плакаць руская інтэлігенцыя. I не толькі інтэлігенцыя. Хто ўжо цяпер зможа, так як ён, сказаць праўду — не ведаю. I так праўдзіва паказаць простага рускага чалавека на экране — не ведаю...
Надзвычай любіла і часта згадвала апавяданне Ю. Казакова «У сне ты горка плакаў», а таксама «Маньку» і «Свечачку». Хто прачытае гэтыя творы пісьменніка, пранікне ў іх дух, у іх стылістыку — зразумее, чаму яны былі ў яе на асобым рахунку. Першакласная, глыбокачалавечная проза!..
Зразумела, што першым і галоўным прадметам яе чытацкай і прафесійнай цікавасці была родная беларуская літаратура. I класіка, і сучасная. З класікі перачытвала даўно, са школьных і студэнцкіх гадоў, знаёмыя рэчы Коласа, Купалы, Чорнага і наноў адкрытага ўжо ў паслясталінскі час Максіма Гарэцкага. З творчасці сучаснікаў, якіх мела шчасце ведаць асабіста, быць добра з імі знаёмай, асабліва любілараманы Мележа, Караткевіча, Адамчыка, апавяданні Лынькова, Пташнікава, а найперш — творы Брыля. Чаму менавіта гэтых — пералічаных? За мову. За тое, што «купалася», як у чыстай крынічнай вадзе, у іх мове. Абмывала душу крыштальнай расой на ўзыходзе сонца ў даспелым някошаным лузе.
У Купалы асабліва захаплялася мовай «Паўлінкі» і «Тутэйшых», у Коласа — мовай «Новай зямлі» і апавяданняў з сатырычна-гумарыстычным акрасам, у Чорнага — і не пералічу туг усяго, што яна пастаянна перачытвала, найперш — рыхтуючы і дапрацоўваючы курсы лекцый «Мова пісьменніка», «Культура мовы», «Стылістыка беларускай літаратурнай мовы». Гэтае ж можна сказаць і пра яе адносіны да мовы Максіма Гарэцкага. З якім шкадаваннем казала неаднойчы аб тым, што так позна, у сталым веку, адбылося яе знаёмства з творчасцю гэтага вялікага пісьменніка. Паспела напісаць артыкул пра моўна-стылёвыя асаблівасці яго апошняй аповесці «Скарбы жыцця». Мовай апавяданняў М. Лынькова зацікавілася яшчэ ў студэнцкія гады і зрабіла яе тэмай сваёй дыпломнай работы.
Надзвычай высока цаніла Ніна Іванаўна палескую сагу I. Мележа — і за глыбокую праўдзівасць і яркасць вобразаў герояў, і за мову. У свой час яна досыць спакойна ўспрыняла яго «Мінскі напрамак» і, можа быць, не чакала ад Івана Паўлавіча такога магутнага прарыву ў вялікую, бясспрэчна класічную, мастацкую прозу, з такой самабытнай, раскошна багатай мовай. Між іншым, надавала пэўнае (сімвалічнае, ці што?) значэнне, што першым гаспадаром кватэры на К. Маркса, куды мы ўсяліліся ў 1969-м, быў I. Мележ, што менавіта тут ён напісаў сваіх «Людзей на балоце». (Дарэчы, рукапіс рамана, яшчэ не перастуканы на машынцы, ледзь не згарэў: у кватэры, ад нявыключанага праса, узнік пажар. Іван Паўлавіч вяртаўся дадому і ўбачыў, што з адчыненых вокнаўяго жылля клубамі валіць дым. Сумнення не было: пажар! Можна ўявіць, які страх-жах паспеў працяць яго сэрца: дым валіў і з яго кабінета. На шчасце, да рукапісу на стале агонь не дабраўся.)
Летам 1971-га года мы — Іван Паўлавіч з Лідзіяй Якаўлеўнай і я з Нінай Іванаўнай — былі ў адным заездзе ў доме творчасці СП СССР «Дубулты», непадалёк ад Рыгі. Іншы раз удавалася разам пахадзіць даўжэзным, бясконцым пляжам або пасядзець на лаўцы, на ўзбярэжжы, з аглядам на марскія далечы. Ніна Іванаўна лавіла кожнае слова Івана Паўлавіча, адкрывала ў ім буйную асобу чалавека і грамадзяніна, і нават бывала незадаволена, калі, здаралася, Лідзія Якаўлеўна адрывала яе ад слухання нейкімі пабочнымі, ну скажам, сямейнымі, бытавымі пытаннямі. Аднойчы Іван Паўлавіч запрасіў нас («Прыходзь, абавязкова з Нинай Іванаўнай») да сябе на сваю апошнюю мінскую кватэру на вуліцы Янкі Купалы. Нагода — паслухаць новыя запісы беларускіх народных песень, у тым ліку ў выкананні Міхася Забэйды. («Хачу паслухаць іх разам з табой, сказаў, ты — фалькларыст».) Ніна Іванаўна была проста ашчасліўлена тым візітам. I была, бачыў я, удзячная лёсу, — як і за многія іншыя выпадкі, якія дазвалялі ёй пабыць у асяроддзі беларускай інтэлектуальнай эліты. Яна была вартая гэтага гонару, бо — глыбока адчувала і разумела творчыя клопаты буйных майстроў беларускага слова; гэта быў яе прыродны дар, які яна ўвесь час развівала. Невыпадкова так любілі пагутарыць з ёй — і па тэлефоне, і пры сустрэчы — многія мае калегі, сябры. I яшчэ: у ёй амаль зусім не прамаўляла г. зв. «бабская» цікаўнасць да сямейных плётак. Мяне яна старалася мудра і таленавіта засцерагчы ад гэтага «мастацтва».
Читать дальше