Ніл Гілевіч - Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

Па прыблізных паддіках, у яе «пад рукою» было звыш ста кніг, у назве якіх ёсць спалучэнні «Руская мова», «Сучасная руская мова», «Руская літаратурная мова» і да г. п. Асобна — звыш паўсотні кніг па культуры і стылістыцы рускай мовы, сярод якіх і такі рарытэт, як «Уводзіны ў стылістыку» М. Рыбнікавай, 1937-га года выдання, — незвычайна цікавая кніга, незвычайна! На гэтай жа паліцы — аж тры кнігі па стылістыцы французскай мовы. Навошта — па французскай? Ды яшчэ і тры? А ў іх — шмат вартага ўвагі па агульных праблемах стылістыкі. (Менавіта ў адной з іх Ніна Іванаўна вычытала, што зафіксавана аж 106 азначэнняў да слова «стыль». 106! А колькі ведаем мы, філолагі, так бы мовіць, сярэдняй рукі? Высокі стыль, нізкі, вульгарны, патэтычны, канцылярскі, які яшчэ?)

Вось гэта тыя некаторыя выданні, агулам кажучы, па рускай мове, якія Ніна Іванаўна пачала купляць яшчэ будучы першакурсніцай. Яна хацела іх мець, яна, лічыла, павінна іх мець, каб пастаянна карыстацца імі, бо яна хацела быць філолагам не намінальным, а прафесіянальным, высокапрафесіянальным. Рускую мову трэба ведаць дасканала — гэта было яе перакананнем. I з павагі да свайго дыплома («выкладчыца беларускай і рускай мовы і літаратуры»), і з увагі на ролю і месца гэтае мовы ў краіне (СССР), і з вялікай шчырай любові да рускай, асабліва класічнай, літаратуры, — любові, прывітай ёй яшчэ ў маленстве бацькам-настаўнікам. Але і гэта не ўсё.

Добра, можа сказаць шаноўны чытач, добра, рускую мову нам, беларусам, канечне, трэба ведаць. Але ж Ніна Іванаўна — філолаг беларускі, даследчыца лексікі, фразеалогіі, дыялекталогіі, стылістыкі і культуры мовы беларускай. Зусім так, вядома. Дададзім: і палымяная, самаахвярная патрыётка роднага слова, заступніца і абаронца яго. Дык вось яна разумела: засваенне навуковай літаратуры па рускай мове вельмі дапамагае ёй глыбей разумець тэарэтычныя і практычныя пытанні роднай беларускай мовы і такім чынам расці і дужэць прафесіянальна. Русістыка — адна з самых аўтарытэтных філалагічных навук у свеце. Ігнараваць навуковыя школы расійскай філалогіі можа толькі самадзейнік-аматар, а не прафесіянал. Калі мы гэтага не зразумеем — наша мовазнаўства будзе заставацца на правінцыйным узроўні.

«Беларускія» паліцы ў яе пакоі-кабінеце былі таксама вельмі багатыя. Слоўнікаў — сотні паўтары, ці не ўсе, бадай, што былі выдадзены за пасляваеннае паўстагоддзе ў нас, з іх — каля палавіны дыялектныя. Трэба сказаць, што за беларускімі слоўнікамі пільна паляваў і я. Яшчэ ў самым пачатку 1960-х мне пашчасціла запалучыць з букіністычнай кнігарні Ленінграда славуты «Слоўнік беларускай гаворкі» I. Насовіча — першавыданне, у ідэальнай захаванасці (зрэшты, другое выданне паявіцца толькі ў 1983-м). Удалося «ўпаляваць» яшчэ ў тыя ж гады «Расійска-беларускі слоўнік» С. Некрашэвіча і М. Байкова (1928-га года выдання), абсалютны рарытэт — «Маскоўска-беларускі слоўнік» братоў М. і Г. Гарэцкіх, выдадзены ў Вільніў 1920-м годзе. (Колькі гадоў назад падарыў яго акадэміку Радзіму Гарэцкаму, дазнаўшыся, што ён гэтага выдання не мае.) «Краёвы слоўнік Усходняй Магілёўшчыны» I. Бялькевіча падарыла ўдава мовазнаўцы Ніна Мікалаеўна Улашчык-Бялькевіч. (Падпісалі і Вольга Улашчык, і Мікалай Улашчык, і яго жонка Наталля.)

На антыкварныя выданні беларускіх кніг грошай я ніколі не шкадаваў. Але аднойчы пераканаўся, што Ніна Іванаўна ў пэўных сітуацыях бывала яшчэ больш безаглядна рашучай — сапраўднай бібліяманкай. Неяк прыходзіць з працы і кажа: «Паглядзі, што я купіла». Расчыняе тэчку, вымае і падае мне вялікага фармату том, не вельмі тоўсты, у пацёртых скураных вокладках. На карашку залатым цісненнем прапісана: «Опытъ областнаго великорусскаго словаря». Адкрываю і кідаю позірк на годвыдання: 1852. Ого! Старэйшы за слоўнік Ул. Даля. Вось гэта антыка! «Ну і колькі ж аддала, калі не сакрэт? » — «Многа, вельмі многа. — Глядзіць і вінавата ўсміхаецца. — Сорак пяць». Уразіла. Ды і як не ўразіць. Мая зарплата — 170, яе — 110. Амаль палавіну сваёй зарплаты адваліла. «Я думаю, яна варта гэтых грошай, — сказала. — Пагартаеш—пераканаешся. Мне ўступіў яе наш студэнт (назвала прозвішча, цяпер вядомы літаратар), ён купіў у букіністычным, і, відаць, нявыкрутка з фінансамі. А можа і, убачыўшы, як я загарэлася — адшкадаваў...» Пачаў гартаць. Цуд, а не слоўнік! Суцэльная старажытная язычніцкая паэзія! Вельмі шмат каларытных слоў несумненна беларускага паходжання — з губерняў Смаленскай, Пскоўскай, Курскай, Цвярской ды і з іншых. «Я знала, што ты ўзрадуешся», — сказала, улавіўшы мой удзячны позірк.