Ніл Гілевіч - Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

Па пераездзе нашай сям' і ў пісьменніцкі дом на вуліцы Карла Маркса (1969, красавік) Ніна Іванаўна займела асобны пакой, які быў і яе рабочым кабінетам і спальняй. Уздоўж дзвюх сцен у пакоі сталі паліцы з кнігамі, набітыя бітком, але — з захаваннем пэўнага прадметна-тэматычнага парадку. Паасобку — слоўнікі, агульнае мовазнаўства, акадэмічныя і розныя іншыя граматыкі, стылістыка і культура мовы, красамоўства і рыторыка, пісьменнікі і мысляры аб мове, манаграфіі і зборнікі артыкулаў літаратуразнаўцаў і крытыкаў, кнігі па тэорыі і практыцы мастацкага перакладу, творы мастацкай літаратуры, нарэшце — даведнікі па медыцыне і кнігі па дамаводству (так, так, дзве палічкі займала і гэтая нефілалагічная літаратура — штрышок да характарыстыкі духоўнага аблічча гаспадыні пакою). Зразумела, што ўсе гэтыя кнігі складалі толькі невялікую частку нашай багачэзнай (тысяч пятнаццаць адзінак) хатняй бібліятэкі. Ніна Іванаўна забрала бліжэй да сябе кнігі, найбольш патрэбныя ёй па спецыяльнасці — каб былі, так бы мовіць, «пад рукою», але пры неабходнасці заходзіла па тое ці іншае выданне ў мой кабінет або адшуквала на кніжнай «сценцы» ў гэтак званай «зале». Часта было і наадварот: я заходзіў у яе пакой па кнігу, асабліва. — па які-небудзь слоўнік. Значная частка слоўнікаў мясцілася і ў маім пакоі, найперш — шматлікія балгарскія, славенскія, сербскія, польскія, славацкія, чэшскія, македонскія, лужыцкія, само сабой — рускія, украінскія, англійскія. Але самыя грунтоўныя, знакамітыя ў свеце славістаў выданні ўпрыгожвалі кніжныя паліцы яе кабінета. Сёе-тое з іх варта, для паўнаты ўяўлення, назваць.

Тры велічэзныя фаліяшы I. Сразнеўскага «Матэрыялы для Слоўніка старажытнарускай мовы», чатырохтомны «Этымалагічны слоўнік рускай мовы» М. Фасмера, двухтомны «Этымалагічны слоўнік рускай мовы» А. Праабражэнскага, чатырохтомны (яшчэ даваеннае выданне) «Тлумачальны слоўнік рускай мовы» Д. Ушакова, чатырохтомны «Слоўнік рускай мовы» (1957-1961) пад рэдакцыяй калектыву вядомых лексікографаў, знакаміты «Слоўнік рускай мовы» С. Ожэгава, на форзацы якога — дата пакупкі (1953) і подпіс уладальніцы, «Слоўнік замежных слоў», таксама з датай пакупкі (1955). Даты падаю наўмысна, каб засведчыць, што гэтыя нятанныя і па тым часе кнігі яна купляла за рублі са стыпендыі, якая надта чакалася кожны раз дома, каб быць далучанай да мізэрнага сямейнага бюджэту. Жылі — маці, айчым і Ніна — зусім бедна, Марыя Захараўна не працавала, а Дзмітрый Васілевіч атрымоўваў сціплую зарплату дробнага службоўца беларускай чыгункі. Кожная капейка на строгім уліку, ашчаднасць і ашчаднасць ва ўсім. I менавіта ў той дзень, як дачка-студэнтка купіла «Слоўнік рускай мовы», здарылася катастрофа: у яе выцягнулі ў аўтобусе стыпецдыю. Гартала стоячы пакупку (дзе ж ты ўцерпіш!), партфелік з канспектамі і грашамі быў пры боку, — гэтым і пакарыстаўся злодзей. Жахнулася, бедненькая, агледзеўшы прапажу. Сказаць маці ні ў якім разе нельга — даканае лаянкай (« Разёпа! Як гэта можна, каб грошы выцягнулі!»). Пазычыла назаўтра ў сяброўкі аднакурсніцы палавіну сумы і прынесла матцы, сказаўшы, не гледзячы ў вочы:«Далі палавіну стыпендыі, другую аддадуць пасля...»

Апрача названых, — дзесяткі слоўнікаў рускай мовы іншых, у тым ліку спецыялізаваных; напрыклад, некалькі фразеалагічных, арфаграфічных, слоўнікі сінонімаў, антонімаў, паронімаў, эпітэтаў, даведнікаў па літаратурнаму вымаўленню, па націску, па пунктуацыі, слоўнікі мовазнаўчых і літаратуразнаўчых тэрмінаў. «Вопыт слоўніка» рускай савецкай паэзіі (у кнізе «Паэт і слова») — калі ласка, «Слоўнік скарачэнняў рускай мовы» — калі ласка, «Даведнік мер» — калі ласка, і іншыя і іншыя.

Гэта — што датычыць слоўнікаў. Але асноўную масу рускамоўных кніг на яе паліцах складалі граматыкі і выданні тэарэтычнага і прыкладнога характару па самых розных праблемах рускай мовы і агульнага мовазнаўства. Сярод іх — фундаментальныя акадэмічныя «Граматыкі рускай мовы» (два двухтомныя выданні), грунтоўныя працы такіх знакамітых расійскіх мовазнаўцаў, як акад. Ф. Буслаеў («Гістарычная граматыка рускай мовы» — кніга, якую штудзіравала не адно пакаленне студэнтаў), як акад. А. Шахматаў («Сінтаксіс рускай мовы», даваеннае выданне, паводле апошняга прыжыццёвага, 1881 года), — і адзін і другі — слава і гонар класічнай рускай філалогіі. Затым: акад. В. Вінаградаў («Праблемы літаратурных моў і заканамернасцяў іх утварэння і развіцця» і яшчэ некалькі яго кніг), акад. Ф. Філін («Паходжанне рускай, украінскай і беларускай моў»), акад. Л. Булахоўскі (двухтомнік «Курс рускай літаратурнай мовы», выдання яшчэ 1952года), вельмі знаны на пачатку XX ст. лінгвіст праф. А. Пяшкоўскі («Рускі сінтаксіс у навуковым асвятленні», капітальнае даследаванне!). Поруч — вялізны том В. Лапцевай «Рускі гутарковы сінтаксіс» (О, якая гэта раскоша! — сінтаксіс жывое рускае мовы! Сотні і тысячы яркіх, каларытных прыкладаў!). Дзесяткі два кніг па фразеалогіі рускай мовы — ад падставовага лемантара «Што такое фразеалогія?» да такіх грунтоўных тэарэтычных прац, як «Асновы фразеалогіі рускай мовы» А. Малаткова. Да гэтай галіны мовазнаўства Ніна Іванаўна была вельмі нераўнадушная заўсёды.