Ніл Гілевіч - Выбар

Гады два назад на старонках усесаюзнай газеты была змешчана прысланая з Беларусі аб'ява: на пасаду кіраўніка сельскага Дома культуры запрашаўся спецыяліст, якому, натуральна, сёе-тое абяцалася пры гэтым. Паколькі «дошка аб'яў» усесаюзная — значыць, запрашалі спецыяліста па культуры хоць з-за сямі тысяч вёрст, па аналогіі, як запрашаюць многія нашы калгасы механізатараў і жывёлаводаў. Не ад лёгкага жыцця, вядома, кінулі людзі кліч на ўвесь Саюз: рэспубліка не забяспечвае клубы і дамы культуры патрэбнымі кадрамі. Гэта — горкая праўда, канешне. І ўсё ж я міжволі задумаўся: запрашаецца не механізатар і не ветэрынар, а той спецыяліст, які, прыехаўшы з-за краю свету, будзе займацца жывымі душамі мясцовых, тутэйшых людзей, будзе гэтыя душы культываваць і выхоўваць, жывіць іх духоўным хлебам, будзе развіваць у раёне культуру... Ну і добра, скажаце, хай развівае. Згода, хай развівае. Але — на якой глебе? З чаго зыходзячы будзе ён рухаць у Беларусі культурны прагрэс? Якую мастацкую культуру будзе расціць, якія духоўныя традыцыі будзе працягваць? Беларускія? Калі ён на беларускай культуры вырас — пытання няма, а калі ён і элементарнага ўяўлення не мае пра асаблівасці гэтай культуры і гэтых традыцый? Значыць, будзе не працягваць, а перарываць іх і разбураць, падменьваць нечым іншым?..

Глядзеў я на тую аб'яву, і ўжо, можа, у тысячны раз мне цяжка-горка ўздыхнулася: «Прыйдзіце і апрацуйце нашы душы, калі ласка! Стварыце для нас культуру!..»

Старая-старая песня! Колькі давялося за жыццё яе наслухацца! Прыйдзіце!.. Самі мы тварыць культуру на ўласным нацыянальным грунце не ўмеем. Не ўмеем і па ўласных школьных праграмах вучыць сваіх дзяцей — і таму тысячы беларускіх школ перарабілі на рускія, каб былі, як блізняты, падобныя на тыя, што ў Кастраме ці ў Разані... Самі не ведаем, якія часопісы і газеты выпісаць для калгаснага ці заводскага клуба, — і таму ў бібліятэцы на адно беларускае перыядычнае выданне паўсотні небеларускіх... Самі не здольныя рабіць беларускае мастацкае кіно — і таму дзесяткі гадоў залётныя ўмельцы пастаўлялі нам кінапрадукцыю, паказвалі — паводле свайго залётна-пералётнага разумення, які мы народ, як мы ваявалі-змагаліся, як мы жылі-былі на сваёй роднай зямельцы... І шмат-шмат чаго іншага, што датычыць душы, мы самі не ўмеем. Прыйдзіце і апрацуйце!..

Не думаю, што трэба рабіць наўмысную агаворку і прасіць чытачоў, каб не спяшаліся абвінаваціць «у адрыве, у адасабленні, у нацыянальнай замкнутасці, у правінцыялізме» і іншых грахах смяротных. Можа, перастанем ужо, нарэшце, карыстацца гэтымі гнюснымі стэрэатыпамі? Размова аб тым, што, беручы, і шчодра беручы з сусветнае культуры, трэба ўсё ж помніць, што ўзятае духоўнае багацце павінна не забіваць сваё, а наадварот — як жыватворная вада, павінна спрыяць яго росту і росквіту. Але менавіта — свайго! Таго адметнага і самабытнага, чаго не дасць, не вырасціць аніякі іншы народ у свеце!..

Да многіх з нас усё ніяк не даходзіць, што клопат пра развіццё беларускай мовы і культуры мае першаступеннае значэнне для лёсу нашай нацыі наогул. Калі мы хочам быць самі сабою, зразумела. Культура, духоўнасць — гэта тая вельмі тонкая матэрыя, якая непарыўна і моцна яднае нас. Нас — гэта значыць усіх жыхароў Беларусі. Натуральна, каб людзі прыезджыя маглі ўжыцца ў яе, урасці душою, зрабіць сваёю роднай — на гэта патрэбна і вялікае жаданне, і багата часу. Для добрых людзей умова гэта зусім зразумелая, бо, не ўжыўшыся, не адчуўшы гэту культуру сваёй, роднай, — плённа супрацоўнічаць з ёю не зможаш. Скарэй за ўсё будзеш насаджаць усесаюзна-шэры псеўдакультурны стандарт.

Хацелася б думаць, што сёння ўжо ўсім ясна: каб стрымаць эканамічна-сацыяльны рэгрэс у рэспубліцы, стабілізаваць спажывецкі рынак, навесці парадак і лад і затым пайсці абноўленым шляхам далей, наперад, — патрэбна яднанне ўсіх здаровых сіл грамадства, незалежна ад партыйнасці, нацыянальнасці, веравызнання, прафесіі, адукацыі... Інакш кажучы — патрэбна нацыянальная згода, патрэбна адзінства нацыі ў галоўным. А па чым вызначана, што мы — нацыя, калі найпершы вызначальны прызнак — культура, наша, беларуская, у сваім уласным доме, на сваім уласным падворышчы, на сваёй роднай зямлі, — варты жалю экзатычны даважак?

Паўтараю: для рашучага выпраўлення становішча ў рэспубліцы, апрача неадкладнага прыняцця пэўных законаў, трэба мабілізаваць духоўныя сілы народа — так, як гэта было ў час вайны, старэйшыя людзі помняць. Трэба абудзіць усё лепшае, што ёсць у яго душы, у яго маралі, аднавіць усе яго прыгожыя і плённыя традыцыі, звычаі... А што — у нас — лепшае? Ці ведаем мы самі гэта?