Ніл Гілевіч - Выбар

Непасрэдна пра літаратуру гаворка на з'ездзе пакуль што, можна сказаць, не вядзецца. Што зробіш! Відаць, вельмі баліць, турбуе і займае думкі іншае. І калі ўжо працягваць гаворку пра іншае, дык, у маім разуменні, перад беларускімі літаратарамі стаяць дзве галоўныя задачы. Па-першае, ратаваць нашу зямлю і жыццё на ёй, жыццё людзей нашых; колькі хопіць сіл у нас — трэба рабіць усё, каб дапамагчы, пасадзейнічаць гэтаму выратаванню. Учора Вярхоўны Савет СССР зацвердзіў Чарнобыльскую праграму на бліжэйшыя два гады — на першы этап, праграму мінімум. Добра вядома, але нават само абмеркаванне, я лічу, было крыўдным для беларускага народа, на долю якога дасталося 70 % ад усёй тэрыторыі, забруджанай смертаноснымі радыенуклідамі.

Па-другое, ці другая задача, на якой я спынюся трохі больш, гэта — выратаванне нашай мовы і культуры, каб праз гэта жыццё на Беларусі зрабіць беларускім. Я не агаварыўся — іменна беларускім. Да гэтага часу мы яго рабілі савецкім, сацыялістычным, інтэрнацыянальным, усё гэта добра, і было б зусім добра, калі б пры гэтым яно не рабілася ўсё менш беларускім. Дык вось — трэба вярнуць яму нацыянальнае беларускае аблічча, трэба ўвесь стыль жыцця паступова перайначыць на наш адметны, самабытны беларускі лад, які ў нас калісьці быў. Без гэтага, як вы разумееце, уласнай будучыні ў нас, у нашага народа быць не можа. Як мы дапаможам свайму народу ў гэтым яго духоўным адраджэнні — пытанне няпростае. Тут ад нас, пісьменнікаў, патрабуюцца не толькі добрыя, таленавітыя, праўдзівыя творы, але і вельмі вялікая грамадская праца, і, калі хочаце, стойкасць, і мужнасць, і цярпенне, — і цярпенне, якое таксама не трэба траціць. Адносіны да беларускай культуры ў нашым грамадстве калі і пачалі мяняцца, дык толькі чуць-чуць — і, можа быць, перш за ўсё тут, у Мінску, у сталіцы. Ствараюцца курсы па вывучэнню беларускай мовы, праводзяцца семінары і лекторыі. У Савеце Міністраў распрацоўваецца дзяржаўная праграма ажыццяўлення Закона аб мовах у рэспубліцы. Напомню, дарэчы, што ў сілу Закон уступае з 1 верасня. Вядома, менавіта тады самыя вялікія цяжкасці ў сваёй працы мы і напаткаем. Тым больш што Вярхоўны Савет СССР абвясціў рускую мову афіцыйнай мовай СССР — і мы не наіўныя, разумеем, што гэта значыць «дзяржаўнай». Вы ведаеце, як далёка ў нас зайшло руйнаванне беларускай нацыянальнай культуры. Мабыць, ні ў аднаго народа ў гісторыі не было такіх гнюсных здзекаў з народнае душы, як у Беларусі — і пры шматлікіх каралях-царах, і доўга пасля... Пачытайце ў «Камунісце Беларусі», № 4, архіўную публікацыю-пісьмо ЦК КПБ ад 25.01.1929 года наконт нацыяналізму ў асяроддзі беларускіх навукоўцаў і літаратараў. Малапісьменныя жандары ад мастацтва і навукі нават прозвішчы нашых слаўных паэтаў і пісьменнікаў правільна напісаць не ўмелі, а як яны здзекаваліся з іх! З іх — і з нас, нашчадкаў тых, каго загналі ў Курапаты або на Калыму. Калі які народ і мае права крыкнуць — «Бог, няма цябе!», ды крыкнуць так, каб неба здрыганулася, — то гэта наш народ. Бо калі б Бог быў — ён бы не дапусціў да гэтага.

У сувязі са сказаным справядліва было б, на маю думку, забараніць у нас у Беларусі карыстацца сёння кляймом «беларускі нацыяналізм». Іначай — нейкі абсурд: нацыянальная культура ў страшным заняпадзе, вытраўлена з душ мільёнаў нацыянальная самасвядомасць, выхавана ў тых жа мільёнаў абыякавасць, а то і пагарда да роднай мовы — і ў такой сітуацыі крычаць пра пагрозу беларускага нацыяналізму.

Гэтаксама нельга гаварыць, а тым больш крычаць, пра рэальнае двухмоўе ў Беларусі, бо гэта святатацтва і здзек з народа, мова якога знаходзіцца ў такім трагічным становішчы. Не трэба і такіх высокіх слоў, як інтэрнацыяналізм, хоць яны і вельмі добрыя самі па сабе, не трэба. Лепш хоць на нейкі час устрымацца ад іх — з элементарнага пачуцця прыстойнасці.

З гэтай трыбуны справядліва крытыкаваліся выданні, якія некаторымі сваімі артыкуламі па сутнасці спрыяюць абуджэнню міжнацыянальнай непрыязні і варажнечы. Брыдка ўсё гэта, непрыгожа і вельмі крыўдна, што гэта мае месца на зямлі народа, адвеку слыннага сваёй талерантнасцю, міралюбнасцю і дружалюбнасцю, чым мы заўсёды даражым і, спадзяюся, будзем даражыць. Ну, але добра, што ў гэтых выданняў хоць тыраж невялікі, за межы рэспублікі, бадай, і не выходзяць. А вось што рабіць мне, якога месяцы тры назад абвясціла ваяўнічым шавіністам многамільённая ўсесаюзная «Литературная газета»? У публікацыі двух бойкіх на пяро супрацоўнікаў Інстытута літаратуры АН БССР сцвярджаецца, што нібыта я ў вершы «На новым вітку» патрабую выгнання з Беларусі «некоренного населения». Ні больш ні менш. Уяўляеце, калі б таварышы крытыкі апублікавалі такое ў 1937-ым? Абвінавачванне настолькі недарэчнае і абсурднае ў сваёй несправядлівасці, у сваёй паклёпніцкай зададзенасці, што лепш за ўсё было б ніяк на яго не рэагаваць. Але і не рэагаваць нельга. Калі ніхто не абараняе — трэба самому абараняцца. Я з абурэннем адмятаю гэты паклёп. Ні адзін з маіх рускіх, украінскіх, яўрэйскіх, татарскіх і інш. па нацыянальнасці сяброў і таварышаў, побач з якімі я жыву і працую тут, у нашым агульным доме, не паверыць гэтай подлай інсінуацыі. Навошта ж яна спатрэбілася паважанай «Литературной газете»? Я думаю, для таго, каб падтрымаць тых «патрыётаў» Беларусі, якія дзесяткі гадоў вешалі на мяне падобныя ярлыкі. Але гэта яшчэ не ўсё. Месяц з гакам назад ужо наша рэспубліканская газета «Знамя юности» апавясціла сваіх чытачоў, што ў тым жа вершы «На новым вітку» ёсць «спекуляция на национальных чувствах»,— вядома ж, у артыкуле аднаго з тых самых акадэмічных аўтараў. Уявіце сабе: цяжка хворы чалавек знаходзіцца ў крытычным стане, калі нічога не рабіць — то можа пачацца перадсмяротная агонія, і родныя-блізкія, якім гэты чалавек бясконца дарагі, кідаюцца шукаць хоць якой-небудзь рады, хапаюцца ў роспачы за любы сродак, каб толькі ўратаваць, ні ўдзень, ні ўночы не адыходзяць ад хворага, знебыліся ад пакут, выбіваюцца з апошніх сіл, а ім — дасведчаныя адукаваныя людзі заяўляюць: што вы спекулюеце на стане яго здароўя? Што вы без падстаў падымаеце паніку?