Ніл Гілевіч - Выбар

Гэта — па-першае. Па-другое, кожны лішні дзень прамаруджання, якое ўспрымаецца няшчаснымі людзьмі як бяздзейнасць, вельмі дрэнна адбіваецца на настроях беларускага грамадства, павышае і без таго высокую напружанасць. Вядома, легендарнае цярпенне нашага народа стрымлівае яго і гэтым разам. Але ж, пэўна, да пары да часу? І дзяржаўныя мужы павінны гэта разумець.

Ніл Сямёнавіч, цяпер усе мы, як у беспаветранай прасторы без кіслароду, задыхаемся ў атмасферы ўсеагульнай нелюбові, недабрыні, непавагі: Злачыннасць, жорсткасць, нецярпімасць да бліжняга дасягнулі апагея. Відавочна, што апроч ядзернага Чарнобыля сёння Беларусі пагражае і Чарнобыль духоўны. Сярод шматлікіх прычын, якія давялі нашага супляменніка да здзічэння, на мой погляд, самая галоўная — заняпад роднай культуры. Мабыць, ніводная рэспубліка не панесла такіх велізарных духоўных страт, як Беларусь. Ці верыце вы, што яшчэ можна нешта зрабіць, каб уратаваць беларускую культуру? Як быць, калі народ не ведае, хто такі Францішак Скарына, саромеецца роднай мовы, не давярае свайму сумленню — творчай інтэлігенцыі і наогул у будучыню глядзіць толькі праз поўны прылавак?

Безумоўна, сучасны стан беларускай духоўнай культуры варты жалю. Як мне ўжо даводзілася гаварыць — яна існуе ў нас у выглядзе якойсьці этнаграфічнай даважкі. Яна не з'яўляецца на сваёй зямлі асноўнай, пануючай — як гэта мы бачым у любой краіне свету, яна не вызначае духоўнае аблічча нацыі, і гэта ёсць вялікая недарэчнасць, нейкая пачварная грымаса гісторыі.

Да апошняга часу ў нас, калі заходзіла — на любым дзяржаўным узроўні — размова пра неабходнасць уздымаць і развіваць духоўную культуру, то мелася на ўвазе якаясьці культура наогул, канкрэтны змест у гэта слова не ўкладаўся, а «культура наогул» на практыцы аказвалася часцей за ўсё гэтак званай культурай масавай, той страшэннай дзікай пошасцю, якая працягвае дабіваць культуру сапраўдную, высокую, нацыянальную, а разам з ёй — дабіваць і апошнія астаткі здаровай народнай маралі, эстэтыкі, духоўнасці.

Ці веру я, што нашу самабытную беларускую культуру можна адрадзіць? Глыбока перакананы ў гэтым! І мы гэта зробім, мы мусім гэта зрабіць, бо іначай ніколі не вылезем з адсталасці. Развіццё нацыянальнай эканомікі можа быть паспяховым толькі ў непарыўнай супрэжанасці з развіццём нацыянальнай культуры. Сувязь і залежнасць тут вельмі глыбінныя, у кароткай гутарцы гэтага ўсяго не растлумачыш, але галоўнае запомніць варта: толькі тая чалавечая душа, якая выпешчана мовай, песняй, казкай, гукамі і фарбамі зямлі, дзе яна нарадзілася або прыжылася, якая адчула сваё натуральнае выяўленне ў мове і песнях гэтай зямлі, — толькі тая душа прасякнецца і сапраўдным клопатам пра зямлю-матухну, і будзе гаспадарыць на ёй абачліва, разумна, мудра, а значыць — і зажыве багата, заможна.

Цяпер ва ўсе галасы мы загаварылі аб тым, што для развіцця культуры неабходны сродкі, грошы, што трэба рэзка павялічыць лічбу ў адпаведнай графе бюджэту. Бясспрэчна, трэба, іначай размовы застануцца размовамі, і толькі. Але гэта яшчэ не ўся праўда, і калі забыць пра адну «дробязь», дык і вельмі вялікія грошы не дапамогуць. Чаму? А таму, што гэтыя вялікія грошы могуць пайсці на тую самую культуру масавую, г.зн. на бескультур'е. Прасцей кажучы — вылецяць у трубу. Грошы — і вялікія, і малыя — трэба выдаткоўваць на развіццё нацыянальнай культуры. Зразумела, не толькі беларускай. Трэба падтрымліваць і духоўную творчасць іншых нацыянальных груп насельніцтва.

І яшчэ адна элементарная ісціна, пра якую трэба абавязкова помніць: адраджэнне беларускай культуры немагчыма без адраджэння гістарычнай памяці і нацыянальнай самасвядомасці. Так што пачынаць трэба з гэтага — з вывучэння палітычнай і культурнай гісторыі беларускага народа.

Што ж датычыць даверу творчай інтэлігенцыі ў нас — дык тут застаецца толькі цяжка ўздыхнуць. Леташнія выбары паказалі, які гэты давер, сёлетнія, мяркуючы па выніках першага этапу, тое самае пакажуць. Сумна і горка! Калі ж мы станем сапраўды цывілізаванай, культурнай нацыяй?

Нярэдка можна пачуць, што «грамадзянская вайна» перакінулася ўжо і на творчыя саюзы, у прыватнасці на літаратуру, і што не выключэнне і Саюз пісьменнікаў Беларусі. Якая ваша думка наконт гэтага?

Тое, што сёння адбываецца ў вялізнай (звыш 4 тысяч членаў) пісьменніцкай грамадзе РСФСР, асабліва — у яе маскоўскай і ленінградскай арганізацыях, мяне асабіста засмучае надзвычай. Раскол там паглыбляецца з кожным днём, і ўсё больш абвастраецца тое, што вы называеце «грамадзянскай вайной». Не ўнікаючы ў прычыны гэтай вельмі шкоднай для грамадства міжусобіцы, скажу толькі адно: прыйдзе час, калі за некаторых сённяшніх «змагароў» іх нашчадкам будзе сорамна. За тых, хто дазваляе сабе цынічнае зубаскальства, ёрнічанне там, дзе павінен быць шчыры і глыбокі боль, за тых, хто відочна пераступае мяжу ўласцівай сапраўднаму інтэлігенту талерантнасці і даходзіць да небяспечных абагульненняў. На вялікі жаль, «водападзел» праходзіць не паміж талентам і бяздарнасцю і не паміж культурай і невуцтвам... Характар спрэчак паказвае, што прычыны канфрантацыі трэба шукаць па-за межамі эстэтычнага — яны там, дзе ўжо трэба гаварыць пра светапогляд і мараль, пра ідэалогію і палітыку...