Ніл Гілевіч - Выбар

Ці не ахапіла такога ж характару «вайна» і Саюз пісьменнікаў Беларусі? Я не сказаў бы гэтага. Не трэба механічна пераносіць грамадска-літаратурную сітуацыю аднаго нацыянальнага рэгіёна на іншыя. Бо — выбачайце за банальнасць — у кожнага народа свая, сфарміраваная гістарычным лёсам маральная філасофія, псіхалогія, культура, свае норавы, звычаі, традыцыі. У тым ліку — што асабліва хацелася б падкрэсліць — традыцыі міжнацыянальных узаемаадносін, за якія нам, беларусам, ніколі не было сорамна.

Гэтым я зусім не хачу сказаць, што на нашым літаратурным алімпе, як на той Шыпцы, «усё спакойна». Ні ў якім разе! Ёсць свае, і вельмі вострыя, жыццёвыя праблемы, свае супярэчнасці ў развіцці жывога літаратурнага працэсу, свае асобныя цяжкасці, абумоўленыя ўсенароднай трагедыяй Беларусі — заложніцы чарнобыльскай катастрофы. Але «вайны», падобнай на тую, што вядзецца на старонках многіх усесаюзных выданняў, у нас яшчэ няма, і справа гонару ўсёй беларускай інтэлігенцыі — не дапусціць, каб дайшло да такога ганебнага з'явішча.

Я сказаў, «вайны» яшчэ няма, але спробы кінуць подлае д'яблава насенне на выбухованебяспечную глебу, на вялікі жаль, робяцца. І не толькі ў выглядзе вульгарных самавыдавецкіх лісткоў правакацыйна-чарнасоценнага зместу. Не менш небяспечную правакацыйную ролю адыгрываюць і некаторыя выступленні высокаадукаваных аўтараў на старонках выданняў усесаюзных, ды яшчэ і якіх аўтарытэтных! Уражанне такое, нібы гэтыя аўтары паставілі за мэту неадменна даказаць, што і сярод вядомых беларускіх літаратараў ёсць носьбіты галавешак з атрутным шавіністычным чадам. «Не можа быць, каб іх не было! Павінны быць!» — ледзь не крычаць яны, смакуючы загадзя, які ў выніку можа падняцца вэрхал, колькі гэтакім чынам можна нарабіць у чыстай вадзе муту ды і ўсплыць наверх самім у якасці «герояў нашага часу».

Больш дзевяці гадоў вы былі першым сакратаром СП БССР. Ваша просьба аб «адстаўцы» многімі ўспрынята з засмучэннем і, я б сказала, з неадабрэннем. Упэўнена, лёс пісьменніцкай арганізацыі вам неабыякавы і цяпер.

Вялікая і цяжкая для мяне тэма. Пачну з таго, што я доўга і ўпарта адбіваўся ад прапановы пайсці на працу ў штат СП БССР. З ідэолагамі ЦК КПБ мы ў вуснай форме дамовіліся, што праз тры гады я змагу, калі пажадаю, гэту пасаду пакінуць. Прыйшоў я на працу ў СП у час самы што ні ёсць горшы — на закаце брэжнеўскай эпохі, калі міязмы маральнага распаду і загнівання адчуваліся з кожным днём мацней. Усё мацней, хоць і глуха, амаль у падполлі, нарастала ў грамадстве і супраціўленне гэтаму распаду, ад якога, як вядома, не ўберагліся і творчыя саюзы краіны.

Мой погляд на ролю пісьменнікаў і іхняй арганізацыі ў тагачасных умовах ні для каго сакрэтам не быў — дастаткова прыгадаць апублікаваны вясной 1978 года ў «Правде» артыкул «Именем и честью дорожа», не кажучы пра дзесяткі падобных публікацый у рэспубліканскім друку. Прыняўшы кіруючую пасаду ў СП, я трапіў у пэўны, усталяваны за дзесяцігоддзі, маральна-псіхалагічны «кантэкст», які ўжо даўно меў сваю рэпутацыю як жыццёва ўтульнае «месца пад сонцам» (на мове больш пашыранай — «каля карыта»), як магчымасць забяспечыць сябе ўсялякімі выгадамі і прывілеямі.

Паколькі такі «кантэкст» мяне не толькі не задавальняў, але і абражаў як чалавека і пісьменніка, я з першых жа дзён стараўся даць зразумець калегам, якую і ў які бок усім нам патрэбна весці працу. Мэты і накірунак новага курсу выкладаліся мною зусім ясна: усю грамадскую і творчую дзейнасць Саюза пісьменнікаў трэба падпарадкаваць вялікай культурнай палітыцы, а менавіта — адраджэнню беларускай нацыянальнай культуры, мовы, школы, гістарычнай памяці, народнага мастацтва, традыцый і наогул усяго нацыянальнага стылю жыцця. Пісьменнікі павінны быць духоўнымі павадырамі народа, а для гэтага трэба думаць і клапаціцца не пра асабістыя выгады, а пра творчы і грамадскі аўтарытэт літаратара, пра аўтарытэт усяго СП, трэба павышаць ролю і актыўнасць яго камісій, секцый і ўсіх іншых падраздзяленняў, трэба развіваць у пісьменніцкім асяроддзі дух дэмакратызму, інтэлігентнасці, сацыяльнай справядлівасці...

У сваю чаргу з першых жа дзён сёе-тое далі зразумець і мне, а іменна, што працаваць мне будзе вельмі і вельмі цяжка і што мяне чакае тут «худая доля». Паявіліся «ценявыя сакратары», хадакі ў высокія інстанцыі — са скаргамі і парадамі. «Звысоку» прасачыліся чуткі: «Не ко двору», «Неуправляемый», «Создает проблемы».

Ну а паколькі праблем у тыя часы страшна не любілі — хто ж будзе спрыяць і дапамагаць іх «стваральніку»? Ужо ў 1982 годзе мяне пачалі настойліва «сватаць» на высокую пасаду ў іншае месца, у 1983 і 1984 гадах гэта «сватанне» працягвалася. Тыя ярлыкі, якія былі начэплены на мяне ў часы яшчэ і хрушчоўскія, і брэжнеўскія, ніхто здымаць не спяшаўся. Колькі прыйшлося перажыць абраз і прыніжэнняў — пра гэта можна расказваць доўга.