Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

Але тут жа я мушу зрабіць і сур'ёзную крытычную заўвагу. Справа ў тым, што Тармола аддае перавагу знешнім фарбам, зрокаваму (альбо гукавому) вобразу. І хаця часам сам па сабе такі вобраз і ўдалы, і свежы (прыклады я прыводзіў), усё адно адчуваеш, што вершу нечага бракуе, нечага не стае. Калі спрабуеш разабрацца, чаго ж менавіта не стае, прыходзіш да вываду: непасрэднасці пачуцця, цёплага дыхання эмоцый. Так, напрыклад, у вершах пра вясну («Справядлівая вайна», «У чаканні вясны», «Веснавыя замаразкі») ёсць цікавыя дэталі і вобразы, але вось вясновае светаадчуванне, сапраўды вясновы настрой яны, гэтыя вобразы, не перадаюць у поўнай меры. І ўзнікае жаданне звярнуцца да аўтара з яго ж словамі з верша «Настрой»:

На чыста зрокавых вобразах і знешніх асацыяцыях пабудаваны і некаторыя іншыя вершы, дзе, здавалася б, абавязкова павінна было прысутнічаць пачуццё, — «Наташы і маладзіку», «Патоп», «Музыка», «Ліпень-лівень», «Бабіна лета» і г. д.

Вось верш «Ліпень-лівень». Твор цікавы, своеасаблівы. Але ў ім яўна праглядвае сузіральнасць. Паэт падае, так сказаць, аб'ектывізаваны малюнак, спакойна расказвае пра тое, што ён бачыў, але не перадае таго адчування, таго псіхалагічнага стану, які можа выклікаць бурны ліпеньскі лівень. І таму ў вершы самога цёплага ліпеня-ліўню, па сутнасці, няма.

Нядаўна мы атрымалі магчымасць пазнаёміцца з перакладзенымі на рускую мову ўзорамі паэзіі амерыканскага паэта Роберта Фроста. У прадмове да зборніка прыводзяцца і выказванні Фроста аб паэзіі. «Верш, — піша ён, — пачынаецца камяком у горле. Гэта выклікана імкненнем знайсці ўвасабленне задумы». Дасканалы, на думку Фроста, толькі такі верш, у якім «пачуццё здабыло думку, а думка здабыла слова». У тых вершах Рамана Тармолы, пра якія я гаварыў, ёсць думка, якая «здабыла слова», ёсць вобраз, але вось пачуцця не хапае. І не заўсёды адчуеш, чытаючы іх, той самы «камяк у горле», з якога верш павінен пачынацца.

Але ёсць у «Асколках і росах» і вершы, якія — гэта нельга не адчуць — і з «камяка» пачынаюцца і ў якіх выступаюць у адзіным сплаве пачуццё і думка. Я маю на ўвазе такія рэчы, як «Балада», «Сэрца», «Маміны крокі не забываюцца», «Дождж верасовы». Вось апошні з іх:

У гэтым вершы таксама зрокавы вобраз — вобраз верасовага дажджу, але ён не існуе сам па сабе, а нясе эмацыянальную нагрузку, жывое чалавечае перажыванне. І таму верш успрымаеш і запамінаеш не толькі зрокавай памяццю, а і памяццю сэрца. Думаю, што мне не трэба пераконваць паэта ў перавазе такіх вершаў перад вершамі, якія затрымліваюць на сабе позірк і могуць нават пацешыць вока, але сэрца амаль не кранаюць.

І яшчэ некалькі заўваг.

Зборнік, як паведамляецца ў анатацыі, рэдагаваў на грамадскіх асновах Максім Лужанін. Рука вопытнага, патрабавальнага рэдактара адчуваецца, але часам дае знаць у кнізе і рука недастаткова патрабавальнага да сябе аўтара. Некаторыя вершы здаліся мне слаба «змацаванымі» па форме — адзін радок не падагнаны як след да другога. Гэта ўжо, вядома, не так званая раскаванасць, а проста неахайнасць. Сустракаюцца ў зборніку радкі, недапрацаваныя стылістычна («Аддаляюць, можа, гады ад мажорнасці», «Я ж смяюся вачмі з-пад век», «Будзь, рука, толькі сябру лёгкай!» і г. д.). Любіць паўтараць Раман Тармола, з верша ў верш, адну і тую ж рыфму, якая яму прыйшлася даспадобы («сонцам — сокам», «цэлым — целы», «мара — хмара» і г. д.).

Але патрабавальнасць — рэч нажыўная. Пажыве, набудзе яе, трэба спадзявацца, і цікавы паэт Раман Тармола.

1964

Артыкул Івана Навуменкі, якім газета «Літаратура і мастацтва» пачала размову пра сучасны беларускі раман, называецца «Радасць поўная і няпоўная». Думаецца, што ўжо ў гэтых словах ёсць зерне ісціны, схоплена агульнае ўражанне ад сённяшняй беларускай буйнажанравай прозы. І сапраўды, з аднаго боку, — звяртаюся да артыкула, — вялікая колькасць буйных эпічных палотнаў, а з другога — малая колькасць аб'ёмных, запамінальных вобразаў; з аднаго боку — важныя гістарычна-сацыяльныя тэмы, а з другога — недахоп шырокіх абагульненняў; з аднаго боку, у лепшых творах — пошукі і знаходкі, а з другога, у творах горшых — ні пошукаў, ні знаходак. Карціна атрымоўваецца вельмі стракатая, супярэчлівая, з рэзкімі кантрастамі. І калі не цалкам прымаеш вывад, што «беларуская проза сёння — па вялікім уздыме», што яна «дасягнула ідэйна-мастацкай сталасці», то ніяк не можаш не пагадзіцца з другой, ужо не «канстатуючай», а аналітычнай часткай артыкула, дзе Іван Навуменка гаворыць пра недахопы і перспектывы нашай прозы. Разумееш трывогу пісьменніка, падзяляеш яго імкненне вызначыць тыя новыя задачы, якія паўсталі перад нашай прозай. І ўзнікае жаданне адгукнуцца, уключыцца ў размову, бо час для такой размовы сапраўды наспеў — і для тых, хто піша раманы і аповесці, і для тых, хто іх толькі чытае.