Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Інстынкт левай шчакі... Я яго ўспомніў, нібы зусім недарэчы, у іншым прыстасаванні, гледзячы з залы ў прэзідыум.

Адзін з нашых таварышаў, літаратурны шлях якога дзесяцігоддзямі значыцца, як бясконцым пункцірам, сядзеннем у самых розных прэзідыумах. У зале яго я наогул не прыпамінаю. I сам ён настолькі ўжо прывык да такога сядзення, што інакш свайго месца i не ўяўляе.

Адзін з маіх сяброў, значна старэйшы, выседжваў у прэзідыумах таксама вельмі доўга. Цяпер ужо не сядзіць i вельмі гэта перажывае. Не назваўшы першага, я тым больш не назаву i другога, бо справа тут не ў імёнах, a ў характэрнай асаблівасці нашай атмасферы. Аднак мне трэба сказаць, што мой старэйшы сябар — з іншай рэспублікі. Я быў госцем на іхнім пісьменніцкім з'ездзе, сядзеў з сябрам у зале, мы трохі перашэптваліся, а мне i ў галаву не ішло, што ён тым часам горка змагаўся са сваім інстынктам... А потым i не вытрымаў — у перапынку пакінуў мяне аднаго, нічога не сказаўшы, пайшоў i сеў, i пасядзеў — аказваецца, для душы. Хоць i не ў першым paдзе, як раней, хоць i наогул «незаконна»...

У снежні сорак сёмага года мы ўтрох, Вялюгін, Кірэенка i я, ехалі ў Таджыкістан. У міжнародным вагоне з двухмеснымі купэ. Вагон быў пуставаты, дарога далёкая, пажылы праваднік гаваркі. Любіў ён пасядзець у нас, расказаць сёе-тое ca сваёй бывальшчыны.

Хоць бы такое, што вось у адным з папярэдніх рэйсаў у гэтым вагоне ехаў архіерэй. Спачатку адзін у купэ, а потым (на станцыі, назвы якое я не запомніў). зайшоў у вагон ваенны. Маёр, Герой Савецкага Саюза. Адчыніў дзверы свайго, па білеце, купэ, зірнуў i раскрычаўся: «Што — з папом? Забраць адгэтуль папа!..»

— Скандал, вы разумееце. A месцаў свабодных больш няма. I ўгаварыць яго аніяк не ўдаецца. Гэта ўжо i начальнік поезда прыйшоў. Маёр скандаліць на калідоры — i ўсё. А каб яго, вы разумееце, супакоіць або ссадзіць, патрэбен не толькі старшы па званні, але таксама Герой...

Начальнік поезда на бліжэйшай станцыі пазваніў «па пуці следавання» ў Сызрань (гэта я добра запомніў), там у вагон зайшоў генерал-маёр, Герой. Далей расказ — на сумленні правадніка. Генерал-маёр зняў з маёра Зорку Героя, зняў пагоны i аформіў пратакол. Тады папрасіў архіерэя падпісаць тую паперу. Рэшту перадаю даслоўна, як дагэтуль помніцца:

— Архіерэй дастаў сваю ручку з залатым пяром, распісаўся акуратна, ручку склаў i сказаў: «Дураков учить надо».

Тысячагоддзе хрышчэння Русі. Па тэлевізары столькі сівых i цёмных бародаў, белых i чорных клабукоў, столькі сустрэч на высокім i вышэйшым узроўні, сугучна з датай i часам, столькі дастойных паводзін, мудрых прамоў...

I ўспамінаецца тое пяро, тыя тры словы.

Часопіс «Literatura na świecie» ў лютаўскім нумары за 1991 год надрукаваў такі расійскі дакумент:

«Каштарыс экзекуцыі Івана Каляева ў,Шлісельбургскай крэпасці, складзены катам Філіпавым:

«Пераезд (у абодва бакі) — 6 рублёў, вяроўка i дадаткі — 2 рублі, пабудова вісельыі — 10 рублёў, медык для сцверджання емерці — 4 рублі, ганарар папу — 2 рублі, выкапанне i засыпанне магілы — 5 рублёў, нагляд за рабочымі — 8 рублёў, памочнікі (два) — 14 рублёў, кат — 25 рублёў. Усяго — 76 рублёў».

Пакуль царква была дзяржаўна пакрыўджаная, перш за ўсё думалася пра гэтую несправядлівасць. Цяпер, калі яна так прыкметна набірае ўладную сілу, — трэба для раўнавагі нешта прыгадваць, адно з адным параўноўваць.

Хоць бы тое, напрыклад, што я дазволіў сабе ў тым дакуменце падкрэсліць...

«Каб я быў рускім, дык i не лез бы нікуды з Расіі, з вялікай рускай літаратуры: хапіла б мне i свайго».

Пасля надрукавання гэтага ў цыкле волжскіх запісаў у «Новом мире» Броўка перадаў мне пісьмо чытача, адрасаванае яму, хоць ужо i не старшыні Саюза пісьменнікаў. Нейкі масквіч, пенсіянер, абурыўся гэтым «не лез бы», крыў мяне велікарускім інтэрнацыяналізмам, рэвалюцыйнай місіяй, a ў заключэнне патрабаваў абмеркаваць публікацыю, асудзіць аўтара i — галоўнае — «о результатах обсуждения сообщить по адресу», які акуратна паведамляўся.

Праўда, потым, для кнігі я тое «лез» замяніў на «ішоў».

Пачатак восемдзесят чацвёртага года, андропаўская абарона рускай мовы.

Абурана гаворыцца пра тое, што ў Ерэванскім універсітэце таму, хто пойдзе не на сваё, а на рускае аддзяленне філалогіі, прапануецца на пятнаццаць рублёў большая стыпендыя.

— Яны на гэта не бяруцца. i Чаму ж, кажуць, не трыццаць срэбранікаў, a толькі палавіна?

Гаворка пра гэта ідзе ў беларускай сям'і. Бацькі разумеюць госця-расказчыка, a іхні сын, эканаміст з вышэйшай адукацыяй, разважае інакш: