Янка Брыль: Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

1988

Сорак шэсць гадоў — гэта больш за ўсё жыццё Кузьмы Чорнага, ледзь не ўдвая больш за пражытае Максімам Багдановічам...

У жніўні восемдзесят восьмага пераглядаю свае запісы з ліпеня сорак другога. Учора пераглядаў, а сёння, ідучы, як штодня, у вёску на ўсходзе сонца, успамінаў учарашнюю рабочую раніцу, тыя даўнія запісы, думаў, што адкрываць самога сябе — прыемна. Як быццам не проста ўспамінаеш забытае, a глядзіш на самога сябе збоку, на таго, што не быў яшчэ ні сівым, ні стомленым, для каго было ўсё наперадзе.

«Пішу — як жыву». Пра перажытае ў вайну i ў палоне я напісаў нямала. Тут i адзіны мой, як гаворыцца, раман, i цыкл апавяданняў, i адступленні-фрагменты ў іншых апавяданнях i эсэ, i лірычныя мініяцюры. Лепш ці горш, але зроблена.

А пачыналася так:

«Задумаў гэтую працу яшчэ з першых дзён у палоне. Думаў аб ёй увесь час. Дома — таксама. Устрымаўся часова ад Мішавай парады — рабіць не запіскі, а цыкл апавяданняў. А цяпер, абдумваючы «Чалавек сабе ідзе...», зноў падумаў, што мне, з маёй слабой сюжэтнасцю, цяжка будзе выблытацца ў гэтым цыкле апавяданняў, з якіх дагэтуль жыве толькі «Арманд» i пара пачаткаў. A ўепаміны-запіскі пойдуць лягчэй, i тыя апавяданні, што мяркую зрабіць, будуць у цэлай кнізе (а што за радасць — цэлая кніга!). як устаўкі, якія легка вымаць, калі зойдзе патрэба. Раздзелы (як у «Пятры Першым» А. Талстога, вялікія, прыблізна 20) будуць знаменаваць важный змены майго жыцця ў палоне. Падраздзелы — аб важнейшых эпізодах, каб пазбегнуць дробязнасці, а даць мастацкімі абразкамі. У літаратуры такога яшчэ не было, тым больш у нашай.

...Кіруюся наступным:

«Личные переживания, впечатления — это всегда интересно». «Прожил жизнь и сознайся». «Но писать надо так, чтобы стыдно было диктовать». «Будьте искренни в своих произведениях и пишите только о важном и нужном. Ведь талант — это искренность» (Л. Н. Толстой).

Трохі наіўна: дата, 30.VII.42,— няхай сабе, але ж яшчэ i месца — Загор'е... А як заўвагу дадам, што апавяданне «Чалавек сабе ідзе...» самастойна не выклявалася, увайшло потым у эсэ «Родны кут», а другое, «Арманд», гэта «Чатырох i прыганяты», у цыкле «Ты мой найлепшы друг»; палонны француз Ружэ спачатку называўся там Армандам.

Запіс, які цяпер не без прыемнасці працытаваўся, зроблены быў, як прыпіска, у канцы не першага накіду плана кнігі ўспамінаў, якая, як штосьці асобнае, не была напісана. У тыя гады, 1942-1943, напісаны былі, калі гаварыць толькі пра ваенную тэму, дзве аповесці, з якіх праз дваццаць гадоў зроблены «Птушкі i гнёзды». На подступах да гэтай «кнігі адной маладосці» я, вядома, перачытваў не толькі рукапісы аповесцей — пераглядаў таксама i ўсе намёткі планаў. Пасля чаго прайшло зноў нямала гадоў, больш за чвэртку стагоддзя, што мне, аднак, не перашкодзіла цяпер убачыць сябе маладога здалёк.

Зразумелы мне сёння i суровы, горкі папрок, які напрошваецца сам: на дваццаць пятым годзе жыцця, у такі вырашальны час айчыннай i сусветнай гісторыі рана было спыняцца ды азірацца на перажытае. Партызанскі pyx у нашых мясцінах пачаўся з вясны i лета сорак другога года, некаторыя мае равеснікі i будучыя сябры былі ўжо ў лесе або збіраліся туды. А я пісаў, мне ўсё думалася, што я не маю права адкладаць. У сшытках, купленых i самаробных, з мала прыдатнай паперы. Алоўкам i пяром. Летнім будзённым дасвеццем, пакуль ісці ў поле, позняй асенняй i зімовай ноччу, завесіўшы саламянымі матамі невялікія вокны старое хаты.

У самы напружаны час работы над аповесцю «Жывое i гніль» (у «Птушках i гнёздах» яна ўвайшла ў другую аповесць, «Гнёзды за дымам») ноччу я не пачуў за вокнамі чужое хады, не заўважыў, што мату прыпаднялі за рог... Пачуў я толькі ўжо стук у шыбу i голас: «А ну адчыняй!..» Перш чым выйсці ў сенцы, я прывычна змахнуў свой сшытак i аловак у шуфляду стала, гэтай шуфлядай павернутага, як для большай бяспекі, да сцяны. Але хавацца было ўжо позна. «Што пісаў?! — грозна спыталася незнаемая дзеўка ў портках i з вінтоўкай. — А ну даставай, дзе схаваў!..» Дастаў i пачаў растлумачваць. А яна загадала i пачытаць. Выбраў найбольш адпаведны кавалак, чытаю. Старонка, дзве, i вось дзябёлая госця, стоячы над сталом, абарвала мяне: «Усё гэта хяр-ня! Хадзем, паможаш нам сабраць аўса».

У партызанах я спатыкаў яе, у пасляваенным Мінску зямлячка нават аднойчы звярнулася да мяне па вельмі нялёгкай сямейнай справе. Аднак ні разу не загаварылі мы пра тую праверку, на якую яна, безумоўна, мела права i павінна была яе зрабіць. З некім іншым магло б атрымацца інакш, нават i з партызанам якім, ужо не кажучы пра паліцаяў. Цікава толькі i дагэтуль, штб я, на думку яе, мог тады пісаць — каму? пра што? — i як ёй было зразумець гэта адразу?