Сяргей Грахоўскі - Дзве аповесці

— Судзіць гадаў! — адказалі галасы.

— Які там суд? Асіна па ix даўно плача,— закрычаў Цярэшка.

— Каго выбераце ў суддзі? — запытаў Найман.

— Лявона!

— Параску!

— Якава Гошку! — закрычалі ў натоўпе.

— Давяраеце ім?

— Давяраем! — адказаў натоўп.

Суддзі паселі на лаўку. Усе сціхлі. Чакалі, што скажуць падсудныя. Лявон Адзінец у кожнага пытаў прозвішча i імя, адкуль родам i колькі гадоў. У адказ чуліся знаёмыя прозвішчы: Перагуд, Гатальскі, Гавароўскі, Вінярскі i назвы засценкаў — Мёдухаў, Беркаў, Харомнае, Сераброн. Наперад выйшаў Андрэй Ермаліцкі. Глянуў з-пад навіслых броваў белымі, як у варанай плоткі, вачамі:

— Людцы добрыя, хіба ж вы мяне не ведаеце? Я ж i мухі, колькі жыву, не пакрыўдзіў. Памагаў чым мог. A камісары з торбаю ў белы свет захацелі пусціць, зямлю апісалі, тры каровы ў сваю камунію залыгалі. Дык от самастаяцельныя хадзяевы i выправіліся ў воласць, каб якога парадку дабіцца, а па нас страляць ушчалі. Ішлі ціха, мірна, а раз смаляць з дубальтовак, адбівацца трэба. Ну i таго... гэтага, от так тая неразбярыха i палучылася. Ніякія мы не бандзіты, бронь божа, Пагаварыць з Максімам Архіпавічам ішлі.

Не вытрывала Параска.

— «Ціха, мірна»,— перадражніла яна.— A вінтоўкі нашто бралі ды цэлыя скрынкі патронаў? Можа, аддаць рэўкому неслі?

— Твая праўда, Параска. Паздаваць надумаліся гэтыя ламачыны.

— Тут маліцца пара, а ён, як той паганы цюцька, яшчэ адбрэхваецца,— стоячы наперадзе, абураўся Цярэшка.

Лявон Адзінец ляпнуў далонню па стале:

— Кажы суду праўду, як капаткевіцкіх i лучыцкіх камуністаў забівалі. Што ж, вы i з імі пагаварыць ішлі?

— Які ты суд, самазванец? Калі хочаце судзіць, вязіце ў Бабруйск, у фармальны суд, хай ён разбярэцца. А вас не прызнаём. Тожа мне аблакаты!

Апошнія словы старога Ермаліцкага заглушыў гул натоўпу.

— Вас уся воласць судзіць. I твая дачка судзіць. Ці не ты яе зрабіў удавою, гад? — ускочыў Адзінец.— Хто яшчэ з бандытаў хоча гаварыць?

Ступіў крок наперад малады, з канапатым тварам Гатальскі i загаварыў ціха, нібы на споведзі:

— Што вінаватыя, то вінаватыя. Каемся. Але не ва ўсіх адна віна, Плышэўскі, каб яму зямля колам, ды от сынок яго, Казічак, збілі нас з панталыку i ўсім верхаводзілі. А мы што? Больш хаваліся, чым стралялі. Так што злітавацца прашу нада мною i маімі дзеткамі.— I ўпаў на калені.

— Перад кім, дурань, кленчыш? Устань! — гаркнуў падобны на варону высокі шляхцюк.— A судзіць вязіце ў Бабруйск, каб суд па ўсёй хворме быў.

Да стала падышоў старшыня павятовага ЧК.

— Хітраваць вам ужо няма калі, панове. A судзіць вас справядлівы суддзя. Вось ён.— Найман абвёў рукою натоўп.

Аднекуль з сярэдзіны праціснуўся невысокі, даўно не голены чалавек i стаў пасярод круга. Ён абвёў позіркам бандытаў i спыніўся на старым Ермаліцкім.

— Мяне то вы, мабыць, помніце. Онь i галоўкі маёй работы яшчэ не знасіліся, I помніце, як ваш сынок ноччу са сваімі бандзюкамі хваліўся, што яны ў Ляскавічах забілі Анікея Ходку, як палілі яго хату, як яшчэ тады збіраліся ісці на Рудабелку.

— Юда, хрыстапрадавец! Нажэрся майго хлеба, каб цябе чэрві жэрлі,— прастагнаў Андрэй.

— Хутар Ермаліцкага, таварышы суддзі, быў прыстанкам усяе бандыцкае шайкі. Я там быў i ўсё бачыў сваімі вачыма.

— Пакляніея, ірад, на евангеллі! — крыкнуў Ермаліцкі.

— Клянуся імем рэвалюцыі,— адказаў Іван Мазалеўскі i пайшоў у натоўп.

Суддзі выслухалі кожнага. Бандыты «каяліся» i прасілі літасці, калаціліся i румзалі. Праз паўгадзіны Лявон Адзінец чытаў напісаны на аркушы з вучнёўскага сшытка прысуд:

«Імем Беларускай рэспублікі, кіруючыся рэвалюцыйным сумленнем, народны суд Рудабельскай воласці ўдзельнікаў кулацкай банды, якая спрабавала звергнуць Савецкую ўладу,— пасля ішоў пералік усіх прозвішчаў — прысудзіў...»

Памаўчаўшы, ён голасна, па складах сказаў толькі адно слова.

Бандытаў акружылі чырвонаармейцы i глуская міліцыя. Натоўп расступіўся, даючы дарогу.

А чыстае веснавое неба праціналі вастракрылыя ластаўкі, на высознай таполі клекатаў бусел, i ў жаўтавата-зялёных воблаках патаналі вербы.

Бандытаў вялі ў глінішча.

Пад вечар, калі трохі адвалілася гарачыня, на вялікі брукаваны двор казармы другога бабруйскага батальёна ўвайшоў невысокі дзядок з берасцянай вярэнькаю за плячыма.

— Вам каго, папаша? — неяк картава спытаў вартавы, ды i абліччам ён быў не падобны на тутэйшых людзей: чарнявы, з круглымі цыганскімі вачамі, шчокі, хоць i брытыя, але адліваюць густой сінявою.