Леанід Дайнека - След ваўкалака

Вестку аб тым, што Стэп зноў пайшоў на Кіеў, прынёс вялікаму князю Ізяславу ваявода Каснячка. Ізяслаў, седзячы ў ціхай святліцы, разам з сынам Святаполкам чытаў стары рамейскі пергамен. Лагода была на душы. Чыталі «Пчалу» — словы і думкі з Евангелля, словы святых айцоў, словы славутых любамудраў.

— Як каню ржанне, і псу гаўканне, і валу мычанне, і барсу рычанне дадзена, і гэта іхняя прыкмета, так і чалавеку слова, і гэта прыкмета ягоная, і сіла ягоная, і зброя, апірышча і агароджа, — раздумліва чытаў цёмна-русы Святаполк. Ізяслаў пагладзіў яго па галаве, прамовіў:

— Мудра сказана, сын.

— А вось што пішуць рамеі пра маўчанне і тайну, — чытаў далей Святаполк. — Калі Сакрата спыталі, хто тайну можа захаваць, ён адказаў: «Той, хто гарачы вугаль утрымаць на языку здолее». Калі ж нехта злаваўся, што ў яго, Сакрата, пагана смярдзіць з рота, Сакрат сказаў: «Мноства тайнаў згніло ў горле маім».

Святаполк хацеў чытаць яшчэ, але ў гэты час увайшоў усхваляваны Каснячка, і па ягоных вачах, па разгубленым твары Ізяслаў зразумеў, што здарылася нешта дужа непрыемнае.

— Адпачні, сын мой, — асцярожна адсунуў ён убок пергамен. Незадаволены Святаполк хуценька выйшаў са святліцы, і вялікі князь, шкадуючы, што які ўжо раз не ўдалося пабыць з сынам, раздражнёна спытаў у ваяводы:

— Што ты скажаш мне?

— Полаўцы перайшлі раку Вараскол, — выдыхнуў Каснячка. Загарэлым вялізным кулаком ён змахнуў з броваў пот.

— Зноў, — зморшчыўшыся, пабляднеўшы, сказаў вялікі князь.

— Зноў, — як рэха, паўтарыў ваявода.

Нейкае імгненне яны маўчалі. Ізяслаў прыпамінаў рэкі, якія ўпадалі ў левае плячо Дняпра: Вараскол, Псёл, Сула... Стэпнякі ўжо, напэўна, падкочваюцца да Псёла. Ён быццам убачыў імклівую чорную хмару конніцы. Недзе там гараць весі і парубежныя крэпасці, чарназём чырванее ад крыві. «Ненажэрная саранча», — падумаў вялікі князь.

— У Кіеве пра гэта ведаюць? — асцярожна спытаў ён.

— Падол кіпіць, як мурашнік, у які ўваткнулі галавешку, — сказаў ваявода.

Ізяслаў зірнуў на яго, хацеў раззлавацца, гнеўным словам укалоць Каснячку, але стрымаўся. Адной вяроўкаю звязаны яны і зараз, калі смяртэльная навала пагражае Кіеву, павінны быць шшчо ў плячо, стрэмя ў стрэмя.

— Кліч старшых баяр, хто не ў сваіх вотчынах, на сені, — сказаў ён Каснячку. Той моўчкі выйшаў. Вялікі князь абхапіў твар гарачымі рукамі, задумаўся. Не шанцуе яму апошнім часам. Бяда б'е з усіх бакоў. «Ты да жыцця з дабром, а яно да цябе рабром», — успомнілася яму. Няўжо Русь і Кіеў рухнуць пад ударамі Стэпу? Няўжо давядзецца паўтарыць лёс караля саксаў Гарольда? Два сонцавароты назад нарманы пераплылі мора, ушчэнт разбілі войска саксаў каля Гастынгса і падзялілі іх між сабою, як рабочую жывёлу. Няўжо нейкі ап'янелы ад крыві хан зробіць сваім рабом княжыча Святаполка, пацягне на аркане ў стэп? Ізяслаў аж застагнаў, аж заскрыгатаў зубамі ад такіх думак. «А ці радуецца полацкі князь Усяслаў гэтаму нашэсцю? — раптам падумаў ён. — Пэўна ж, ужо даведаўся ці хутка даведаецца ў порубе пра новую бяду Кіева». Вялікую сілу над душамі шмат каго з кіян мае полацкі князь. Ходзяць людзі да яго поруба, гавораць з ім, і не забароніш, бо назавуць мсцівым чалавекам, а такіх ніхто не любіць — ні смерды, ні баяры. У малачасным зямным жыцці трэба мець надзейнае апірышча. Апірышча ж гэта — хрысціянская вера і хрысціянскі люд. Каб захаваць уладу і дзяржаву для сябе і для сваіх сыноў, неабходна іншы раз і перад галыцьбой з Падола княжую шапку ў пыл скінуць. Магутная дзяржава Русь, увесь Божы свет ведае пра яе, але нават у дубовым камлі бываюць трэшчыны. А што чакае дзяржаву праз сонцаварот, праз два? Раптам вялікаму князю ўспомнілася нядаўняе паляванне. 3 баярамі і з чэляддзю насіўся ён тады на легканогім кані па аксамітных лугах і павуцінных барах. Шмат важнецкай дзічыны звалілі, шмат мяса, поўсці і рогу займелі. Ды пад вечар неўпрыкмет адбіўся вялікі князь ад шумнага натоўпу лоўчых і застаўся адзін у нейкім змрочным хваёвым гусцяжы. Далёка-далёка екаталі сабакі. Шэры павук марудна калыхаўся на сваёй павуціне. Наўкол былі бязлюддзе і безгалоссе. Ён саскочьіў з каня, сеў на зваленае бурай дрэва. Карэнні, як велізарныя скукарэчаныя пальцы лесавіка, пагрозна вытыркаліся з вільготнага цёмнага долу. Адразу кінулася ў вочы, што ўся зямля наўкол як бы ўзараная, уздзёртая. Мох, трава, ігліца, маладыя кволыя хвойкі — усё было скручана ў адзін клубок. Ён, Ізяслаў, уважліва кінуў позірк туды-сюды і заўважыў непадалёку мёртвага тура. Толькі рэбры, капыты, рагаты чэрап і шматкі цёмна-рудой поўсці засталіся ад ляснога ўладара. Пэўна, нехта моцна параніў звера, і тур прыбег сюды, знясілеў, упаў і, ужо канаючы, поўзаў, круціўся ў хвойнічку, жыватом выворваў мяккую лясную зямлю. Вялікі князь падышоў бліжэй. Нешта гуло ў цёмных пукатых рэбрах, і раптам агідны рой сініх мух вырваўся адтуль, узвіўся ўверх. Ізяслаў аж адхіснуўся, закрыў вочы рукою. Той, што быў калісьці самой сілаю і самой ярасцю, не мог шавяльнуць хвастом, ляжаў грудком нерухомых мёртвых касцей. I кіеўскаму князю падумалася тады, што вось так, безгалоса і бездапаможна, будзе ляжаць некалі ягоная дзяржава, а гудлівыя мухі ўявіліся яму паганцамі-пяруннікамі, якія раз'ядаюць знутры гэтую дзяржаву. . .