Леанід Дайнека - След ваўкалака

Усе ўзнялі галовы, і пякучае сонца ўдарыла ў вочы, выбіваючы цёплыя слёзы. У яркім блакіце ляцела ханская страла. Верхавыя, хвошчучы коней плёткамі, рынуліся ў стэп. Калатан хацеў памчацца разам з усімі, але ўбачыў, як нетаропка і паважна заторквае лук за спіну Гіргень, і прытрымаў каня. Яны паехалі побач, стары хан і ягоны малады вораг. А верхавыя ўжо даляцелі да чэрапа, ужо саскочылі з коней.

— Ханская страла! — пачулася адтуль. — Ханская страла перамагла!

Калатан уздрыгнуў прыкусіў губу. Гіргень усміхаўся.

Страла старога Гіргеня ўпілася ў конскі чэрап, крыху вышэй дзіркі, дзе калісьці было вока. Страла Калатана ляжала ў траве крокі за чатыры ад чэрапа. На Калатана шкада было глядзець. Ён калаціўся, як у ліхаманцы. Дзікая ўсмешка крывіла рот. Ён саскочыў з каня, упаў тварам у калючыя сцябліны.

— Слава хану Гіргеню! — крычала арда.

— Вось бачыш, Калатан, — спакойна, смакуючы словы, сказаў Гіргень. — Бог абраў мяне, накіраваў маю стралу туды, куды трэба было. Значыць, я хан па Божаму праву. А ты вучыся страляць з лука. Можа, да сівой барады і навучышся.

Ад такой страшэннай прылюднай абразы Калатан змярцвеў здавалася, ператварыўся ў шэры стэпавы камень. Ён гатовы быў забіць сам сябе, вырваць свае вочы, каб не бачылі яны людскіх насмешлівых твараў. Бяссільна ляжаў ён у траве, па целе прабягалі сутаргі, і не было ім спыну, як не было спыну тупому неадчэпнаму болю, што абклаў з усіх бакоў сэрца.

Ласкі пяшчотнай Агюль былі ўзнагародаю Гіргеню.

— Ты сапраўдны хан, — шаптала Агюль. — А гэтага Калатана, гэтага пса, які асмеліўся ўзняць супраць цябе голас, загадай забіць. Не, хай ён жыве, але прышлі яго да мяне — будзе збіраць косці ля майго шатра.

— Прышлю, — млява бубніў у адказ Гіргень. — Агюль, зорка мая...

Толькі назаўтра Калатана не знайшлі ў ардзе. Знік, растаў, як ранішняя раса. Вырашылі, што з вялікага гора або кінуўся ў стэпавае возера (шмат іх ляжала па дарозе), або сканаў дзе-небудзь у глухатраўі. Стары шкурадзёр з племені печанегаў, які яшчэ за людской памяццю прыбіўся да арды і закопваў трупы дохлых жывёл, расказаў Гіргеню, што бачыў Калатана. Той сядзеў у траве, заўважыў шкурадзёра, нешта хацеў крыкнуць, хацеў даць нейкі знак рукою, але не паспеў, увесь пасінеў, зморшчыўся, змізарнеў ростам і раптам ператварыўся ў сусліка і шмыгнуў у нару з-пад ног шкурадзёра. Пры такой навіне Агюль пабляднела, ёй зрабілася вельмі сумна.

Між тым арда ўсё далей і далей ішла на поўнач. Перавалілі цераз раку Снапарод, набліжаліся да Ерэлі, якую русы завуць Вуглом. Спякота даймала людзей і жывёлу, нямелі ногі ў страмёнах, а Гіргень усё не даваў перадыху, усё гааў свой народ наперад. Трывога апошнім часам грызла ягоную душу. Здаецца, усё было вакол звыклае, надзейнае — і верная Агюль, і верныя супляменнікі, і шырокі стэп, і дрогкія зоркі ў начных нябёсах, а ён змрачнеў, хмурыўся, падазрона прыслухоўваўся да нечага. Часам заміраў, седзячы ў сядле, ухапіўшыся правай рукою за сваю сівую рэдкую бараду. Збоку здавалася, што стары хан хоча па валасіне выдзерці яе. Нават здавалася, што ён спіць у сядде, бо немагчыма старому целу цярпець такую задуху, такую цяжкую бясконцую дарогу, калі нават маладыя ехалі з чырвонымі ад стомленасці вачамі і соль плавілася ў іх на спінах. Рыпеў пясок пад капытамі ў каня. Рыпеў лук за плячамі. Рыпелі кібіткі, у якіх ехалі жанчыны і дзеці. Здавалася, рыпела гарачае неба. Адзінай уцехаю быў вечар, калі кацілася за небасхіл круглае чырвонае сонца, спадала спёка, мякчэлі галасы людзей і жывёлы. Тады Гіргень паварочваў каня да беласнежнага шатра, у якім яго чакала Агюль. Там былі прахалода і каханне. Ён злазіў з каня. Сядло, нагрэтае за дзень сонцам, апякала руку.

— Выпі кумысу, мой хан, — сказала Агюль, калі ён, як заўсёды, прыйшоў да яе. Ён пачаў піць гаркаватае пітво, неадрыўна пазіраючы на яе.

— Ад кумысу добры спакойны сон, — усміхнулася Агюль і раптам спыталася. — А што, калі Калатан жывы, не памёр?

— Табе яшчэ помніцца гэты чарвяк? — здзівіўся Гіргень. — Ён памёр, бо, пасля таго як ён прайграў мне, сапраўдны куман не павінен жыць. Але, калі б адбыўся цуд і ён зноў з'явіўся б у нашым стэпе, я адрэзаў бы яму вушы. Яны ў Калатана занадта доўгія.

Гіргень засмяяўся, задаволены жартам і сабой, і раптам адчуў, як няўлоўна пахіснулася пад ім зямля. Ён сядзеў на кашме, побач была Аполь, кумыс прыемна ахалоджваў рот, але трывога ўспыхнула ў сэрцы, ды такая, што пацямнела ўваччу. Яму падалося, што ён зараз памрэ.