Леанід Дайнека - След ваўкалака

Кацера пакуль што не пярэчыла старому. Няхай спадзяецца на хуткае вяртанне. Вернуцца ж яны (гэта яна канчаткова для сябе вырашыла) толькі тады, калі выйдзе з поруба князь Усяслаў з сынамі. Пра Рамана яна таксама не спяшалася расказваць халопу. Відушчы — сам усё ўбачыць і ўсё зразумее. Калі ж пачне ўпарціцца, надумае чыніць перашкоды, не пазбегнуць яму гарачай лазы, а скура ў халопаў да лазы прывычная. Пра сябе, пра свой далейшы лёс Кацера ведала толькі адно — пойдзе яна хоць на край зямлі за Раманам, а потым вернуцца яны ў бацькаву сядзібу, кінуцца баярыну-бацьку ў ногі, і благаславіць ён іхні шлюб.

На Падоле дорогу Кацеры, Сцяпану і Белавалоду перагарадзіў натоўп нявольнікаў, каля сотні змучаных маўклівых людзей, сярод якіх былі і юнакі, і дзяды-сівагрыўцы. Конныя воі гналі іх да прыстані. Павязуць гэтых няшчасных па Дняпры, а потым у Корчаў [Корчаў — Керч] або ў Візантыю і там прададуць.

Якое ж было здзіўленне Белавалода, калі паміж змардаваных, абпаленых злым сонцам нявольнікаў ён убачыў Добрага і Гнеўнага. Духоўныя бацькі, настаўнікі рахманаў, ішлі, скаваныя агульным ланцугом. Добры ішоў басанож. Яны таксама заўважылі Белавалода, пазналі яго, бо Гнеўны, палахліва азіраючыся на ахоўніка, які ехаў на кані з бізуном у руцэ, хуценька сказаў, аблізваючы сухія губы:

— Выкупі мяне, добры чалавек. Я не хачу плыць за мора і да самай смерці быць там рабом. Я вельмі багаты, але ўсё маё срэбра ляжыць у дупле старрга дуба над ракой Свіслаччу. Калі ты мяне выкупіш, выратуеш ад няволі, я з ног да галавы абсыплю цябе срэбрам.

— Няшчасны Гнеўны, — ціха сказаў Добры. — Ён звар'яцеў. Усім сустрэчным гаворыць пра нейкае срэбра, усім абяцае вялікае багацце. Адкуль у нас, бедных рахманаў, срэбра? Адкуль магло быць срэбра ў яго? Ён жа ўвесь час жыў пад зямлёю. А я памятаю цябе. Ці нарадзіла табе жонка сына?

— Мая жонка памерла, — з тугою глянуў на Добрага Белавалод. — I нікога ў мяне няма.

Нечаканая сустрэча вельмі ўсхвалявала Белавалода. Ён успомніў пушчу над Свіслаччу, працавітых маўклівых рахманаў. Ён успомніў Ульяніцу, якая бегла да яго праз густы змрок трывожнай летняй ночы. Як змянілася ўсё з таго часу! Няма і ніколі не будзе Ульяніцы, а Добрага з Гнеўным гоняць у рабства.

— Такі ўжо наш лёс, — пакорліва ўздыхнуў Добры. — Збавіцеля ўкрыжавалі за нас, грэшных, а шчасця ўсё роўна няма. Мы хацелі схавацца ад злога свету, мы ўцяклі ў лясную глухмень, але і там бяда адшукала нас.

Ён з горкім смехам узняў скаваныя рукі.

— Выкупі мяне, — горача загаварьіў Гнеўны, — і я пакажу табе дуб, дзе схавана маё срэбра. Мы адразу ж паплывём на Свіслач, я пакажу дуб, і ты зробішся багацей самога князя кіеўскага.

— Памаўчы, брат. Пацярпі, — з вялікім спачуваннем сказаў Гнеўнаму Добры, але Гнеўны штурхнуў яго ў грудзі, плюнуў на яго, закрычаў:

— Адкусі язык, пёс! Гэта з-за цябе загінула абшчына. Гэта ты ўсім верыў, усіх любіў і шкадаваў. I чаго ты дасягнуў? Прыйшла ў пушчу князева дружына, узяла нас, як бараноў. Ты заўсёды зайздросціў мне. Ад зайздрасці ў цябе сліна з рота вяроўкай вілася.

— Памаўчы, брат, — нізка ўгнуў галаву Добры. — Ніхто з нас не віновен, што гоняць рахманаў у падняволю, у рабства. Эх, брат...

Ён у горкай скрусе, жалобе махнуў рукой, цяжкой ад ланцугоў.

— Выкупі мяне, і я буду тваім рабом, — зноў умольна глянуў на Белавалода Гнеўны. — Я буду мыць табе ногі, рабіць усё, што ты загадаеш. Але я не хачу, каб мяне везлі за мора!

— Што гэта за людзі? — запытала Кацера ў Белавалода.

— Гэта рахманы. Я быў у іх у пушчы. Яны жылі мірна. Нікога не крыўдзілі, нікому дарогу не заступалі. Ды вось палавілі іх князевы грьвдні і прадаюць рамейскім купцам. Калі б я меў торбу грыўняў, я б усё аддаў, каб вызваліць іх.

— Няшчасныя, — толькі і прамовіла Кацера.

— Выкупі мяне, добрая душа, — ужо да яе памкнуўся ўсім целам Гнеўны. У гэты час пад'ехаў вой-ахоўнік, шлегануў бізуном яму па спіне. Гнеўны зморшчыўся ад болю, слёзы накруціліся на вочы.

— У мяне загінула чалядзінка, — раптам сказала Кацера. — За яе хачу я прынесці трэбу Хрысту і магу даць волю аднаму чалавеку. Але каго з іх выкупіць? — павярнулася яна да Белавалода.

Нявольнікі ажылі пасля такіх слоў, з надзеяй пазіралі на Кацеру і Белавалода.

— Выкупі, баярышня, вось гэтага, — паклаў руку на плячо Добраму Белавалод. — Ён жыў па божаму пісанню, нікому вока не запарушыў.

Усе астатнія рахманы, і Гнеўны ў іх ліку, аггусцілі галовы. Толькі Добры бліскучымі ад хвалявання вачамі глядзеў то на Кацеру, то на Белавалода.