Леанід Дайнека - След ваўкалака

— Цябе не перагаворыш, — сумна сказаў Дзяніс. — Што ж... Кожны з нас дзве торбы носіць: адну перад сабою, другую — за плячамі. У пярэднюю складваем чужыя памылкі, у заднюю — свае. Цяжкая пад старасць будзе ў цябе задняя, заплечная торба, князь Усяслаў. Але не я табе суддзя, а Бог.

Залатар пабляднеў, моцна прыціснуў да грудзей рукі. Яго павяло ўбок, нейкая сіла пачала выкручваць, як бы ламаць суставы. 3 рота палілася чорная сліна.

— Бывай, князь, — прахрыпеў Дзяніс, выхапіў з-за пазухі маленькі васковы шарык і кінуў яго ў акенца. Затым, пахістваючыся, узняўся на ногі і з мокрай галавою, бо раптоўна абліўся халодным потам, пайшоў, пашіёўся ад поруба. На кожным кроку ён спатыкаўся, галава абвісла на грудзі. Вой-ахоўнік падбег да яго, хацеў даведацца, што за чалавек, але не паспеў вымавіць ні слова, бо Дзяніс, шырока хакнуўшы ротам, пляснуўся на зямлю каля ягоных ног, спусціў дух.

— Хто гэта быў? — спытаў у бацькі Барыс.

— Чалавек, — адказаў Усяслаў. — Чалавек... Ён падняў васковы шарык, пакруціў у руках, потым, здагадаўшыся, моцнымі пальцамі расціснуў, разламаў яго. Ядвабную стужку, скручаную ў камячок, знайшоў ён усярэдзіне шарыка, падышоў бліжэй да святла. Усяслаў трымаў яе асцярожна, кончыкамі пальцаў, бо стужка магла быць атручаная. На стужцы ён прачытаў: «Базілеўс Раман Дыяген, зямны Усётрымацель, Уладар Візантыі і цёплых мораў, шле парфіраноснае прывітанне табе, полацкі князь Усяслаў Брачыслававіч. Чуў я, што ты жывеш у смутку, у цямніцы. Але лепш добраахвотна сумаваць, чым змушана, пад бізуном, радавацца. Помні пра Візантыю, і Візантыя заўсёды будзе помніць пра цябе. Чакай змен. Гэта пасланне спалі. Арсеній».

Усяслаў задумліва ўзняў галаву ўверх, да акенца, адкуль прыляцеў шарык. Хто такі Арсеній? Чаго хочуць ад яго, полацкага князя, рамеі? Чаго хоча Раман Дыяген? А можа, гэта хітрыкі Ізяслава?

Ён выбіў з крэсіва іскру, запаліў кароценькі аплывачак свечкі, паднёс ядвабную стужку да агню. У любым выпадку стужку трэба спаліць, бо не выключана, што варта можа адшукаць поруб, ператрэсці ўсё, і калі воі знойдуць гэта пасланне, яму і сынам пагражае смяртэльная небяспека. Той, хто напісаў загадкавае пісьмо, можа, і хоча, каб меч выпрабаваў моц князевай выі.

Візантыя магутная, дакладней, была магутнай. На шмат стагоддзяў перажыла яна сваю сястру заходнюю Рымскую імперыю. Страшны ўдар нанеслі Рыму вестготы, а потым прыйшоў Адаакр, варвар-наёмнік з германскіх лясоў, і скінуў апошняга рымскага імператара Ромула Аўгустула. Візантыя засталася збоку, ацалела. Базілеўс Юсцініян, сялянскі сын, уліў у яе новую сілу, пабудаваў крэпасці на Дунаі, умацаваў войска. Але даўно няма Юсцініяна, і паступова з залатога сасуда імперыя ператварылася ў шчарбаты гліняны гаршчок. Праўда, яна яшчэ трымаецца на нагах, захапіла балгараў. Ды ідуць з усходу і поўдня ваяўнічыя плямёны, б'юць і б'юць у візантыйскую сцяну...

Усяслаў у глыбокім одуме стаяў насупраць акенца. Сцішыліся, засумавалі сыны і нават не ўспомнілі пра свой любімы занятак — гульню ў косці. Хоць яны не ведалі, што было напісана на ядвабнай стужцы, яны бачылі, як усхваляваўся бацька, і хваляваліся, перажывалі разам з ім.

Чаго хоча Візантыя ад яго, палоннага князя, ад яго, ізгоя? Рамеі ніколі не пачынаюць справу, якая не дае ім нейкай карысці. Гэта Усяслаў добра ведаў. Хітрасці на Палатыі, у пакоях парфіраносных базілеўсаў, заўсёды хапала. На стужцы напісана, што чакаюцца змены. Якія змены? Пэўна, вялікі князь Ізяслаў пасварыўся з Візантыяй, і рамеі хочуць скінуць яго, пасадзіць на сталец новага князя. Але па кіеўскім законе гэта павінен быць адзін з Яраславічаў. Нельга прыйсці збоку, прыйсці з невядомасці, з бязроддзя і стаць вялікім князем. Гэта будзе узурпатарствам, а узурпатара веча закідае каменнямі. Хаця калі ўглядацца ў мінулыя дні, то можна ўбачыць людзей, што не знанай крывёй бацькоў, а ўласным розумам і сілай узялі залаты сталец. Быў жа ў ляхаў Пяст, звычайны смерд, які рабіў колы для фурманак, а стаў каралём. Як каму пашанцуе ў жыцці, як усміхнецца чалавеку ўдача. Удачлівы — гэта такі чалавек, што склаў сабе падмурак з тых камянёў, якімі яго напачатку закідвалі.

Пасля залатара ніхто не падыходзіў да акенца. Пэўна, варце здаўся падазроным чалавек, які нечакана для ўсіх памёр каля поруба. Некалькі дзён Усяслаў з сынамі не чулі людскога голасу. Але потым народ хлынуў зноў: рамеснікі з Падола, купцы з Брачыслававага падвор'я... Прыходзіў стары яўрэй у паношанай круглай ярмолцы. Доўгія сівыя пэйсы ляжалі на плячах. Глянуў сумным карычневым вокам, нешта сказаў па-свойму, кінуў у поруб срэбны дынарый. Дарэчы, грошы кідалі часта. Расціслаў збіраў іх у мяшэчак.