Леанід Дайнека - След ваўкалака

У порубе ён адчуў голад па напісанаму слову. Ён заўсёды любіў чытаць і збіраў, дзе толькі мог, старыя пергамены, Святыя пісанні, рамейскія, балгарскія, кіеўскія... Ён і сыноў прывучаў да чытання, і ў Полацку ўсе разам яны заседжваліся над пергаменамі да глыбокай ночы. У порубе, вядома, было не да гэтага, але калі яго дапытвалі манахі, ён папрасіў, і яны прынеслі пажоўклы скрутак — пісанне грэка Плутарха. Тры ночы ён чытаў, а потым ляжаў у цемры, думаў, нібы размаўляў з далёкімі людзьмі, што жылі за тысячагоддзі да яго. Іхнія жыцці ён прымерваў да свайго жыцця, як прымерваюць старую, але моцную кальчугу. Шмат падобнага было ў яго з тымі людзьмі. Яны даўно памерлі, але дзякуючы летапісу атрымалі вечнае жыццё. Ён вучыўся ў іх цярпенню, чаканню свайго дня, свайго часу. Прайшла першая гарачка палону, калі ён, як дзікі звер, кідаўся на сцены поруба, грукаў у іх кулакамі, клікаў Яраславічаў, у гаеве спальваў сваю душу, траціў сілу. Зараз ён — ціхі, асцярожны, памяркоўны і радуецца, што ворагі не ўбачылі апечаны слязьмі ягоны твар, не ўбачылі рабскага прыніжэння ў ягоным позірку.

Усяслаў стаяў у цемры, прыслухоўваўся. Была цішыня. У такой цішыні ён пачуў нават кроплю, што там, наверсе, сарвалася з лісцяў маладой таполі, якая расла побач з порубам. Ён быццам бачыў гэтую кроплю, маленькую, зіхоткую, падобную на срэбную гарошынку. Усю ноч яна спала на далоні цёплага ліста, але ранішні вецер прыляцеў з-за Дняпра, шкуматнуў тонкую таполю, і кропля не ўтрымалася, слізганула з ліста, упала на ніжэйшы, ды і там не змагла ні за што зачапіцца і паляцела ўніз. Лісты хацелі схапіць яе, перашкаджалі ўпасці, але яны былі дрогкія, вецер не даваў ім супакоіцца, і, прабіўіны гушчар лісцяў, кропля гучна пляснулася на пясок.

У порубе ў полацкага князя з'явіўся надзіва чуйны слых. Мала гукаў далятала ў падзямелле, ды і тыя, што прарываліся сюды, былі слабыя, кволыя, але ён хутка навучыўся ўгадваць тупат каня, кашаль воядазорца, грукатанне грому, рокат званоў на Сафіі. Кожны гук быў радасцю, напамінам пра тое, што жыццё не знікла, жыццё ідзе і чакае яго, князя.

У порубе Усяслаў востра адчуваў вялікую сілу і неабдымнасць жыцця - Майскі жук, які так узрадаваў яго і сыноў, быў не адзінай жывой істотай у гэтым паўзмроку. Каля акенца раскінуў срабрыстую павуціну павук. Так прыгожа, так хітра плёў ён свае смертаносныя карункі, што князь і княжычы любаваліся ім. I яшчэ адны госці, дзёрзкія, небяспечныя, наведаліся аднойчы ў поруб. Якраз быў Вялікдзень, і праз акенца вой-ахоўнік спусціў кошычак з чырвонымі яйкамі. Усяслаў і сыны пахрыстосаваліся, з'елі па яйку, астатнія пакінулі на заўтра. Вось, калі пад вечар усіх змарыў сон, Усяслаў пачуў няўлоўны шорах, такі слабы, што на яго можна было і не звярнуць увагі. Але ён асцярожна расплюшчыў вочы і, ніводным рухам не выдаючы, што не спіць, пачаў пільна ўзірацца ў змрок. Па сцяне поруба да кошыка з яйкамі бясшумна падкрадваліся два пацукі. Агідныя доўгія хвасты, вострыя зубастыя пысы... Яны баяліся сваіх смяртэльных ворагаў, людзей, і ўсёткі ішлі па здабычу туды, дзе жывуць людзі, а Усяслаў, адважны князь, баяўся іх. Ён нават хацеў пляснуць рукой па саломе, але чамусьці перадумаў, пачаў назіраць, што будзе далей. Пацукі падкраліся да кошыка, пачалі абнюхваць яйкі. Гэта была іхняя любімая ежа, але як узяць яе? Яны ціхутка перакулілі кошычак, высыпалі яйкі, і адзін лёг на спіну, чатырма лапкамі моцна абшчаперыўшы вялізнае яйка. Другі пацук зубамі асцярожна ўзяў напарніка за хвост і пацягнуў яго разам з яйкам. Усяслаў знямеў ад здзіўлення.

Варта каля поруба стаяла строгая, маўклівая. Усяслаў напачатку спрабаваў разгаварыць вояў, ды яны, пачуўшы князеў голас, адыходзілі далей ад акенца. Так цягнулася некалькі месяцаў, і вельмі здзівіўся князь, калі адзін з ахоўнікаў сам загаварыў з ім, праўда, штохвілінна азіраючыся. Усяслаў зразумеў: варта падкуплена! Значыць, у Кіеве і ў Полацку не забыліся пра яго. Гэта адразу надало такую сілу, так ускрыліла душу, што князь захлынуўся ад радасці. Не ўсё страчана! Ён яшчэ сядзе на каня, ён яшчэ возьме меч.

3 таго дня, калі вой-ахоўнік упершыню асмеліўся загаварыць з полацкім князем, да акенца патрохі пачалі падпускаць людзей. Гэта незвычайна абрадавала палонных княжьгааў. Кладучыся спаць, яны ўжо нецяргоііва думалі пра заўтрашнюю раніцу, меркавалі, хто першы падыдзе да акенца. Найбольш падабалася ім, калі ў адведкі да поруба прыходзілі палачане і чулася крывіцкая гаворка. Твары ў княжычаў святлелі. Усяслаў з радасцю глядзеў на сыноў, бо не хацеў, каб сум і крыўда на лёс грызлі іхнія сэрцы. «Маладое сэрца павінна жыць у весялосці, — думаў Усяслаў. — Не ад віна гэта веся-лосць, не ад гуляў-скокаў. Ад моцнага пляча, ад разумнай галавы і відушчай душы».