Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах

— О! гэты будзе цяпер здалёк абыходзіць Ілью!— цешыліся мужыкі, бытта камендант меўся збаяцца зараз іх саміх.

Іншыя не ленаваліся з'ездзіць у Саколку і схадзіць да староства, паўзірацца на новых следчых...

...Гэтым часам у грыбоўшчынскай абшчыне раскольнікі прыціхлі. Альяша ўсе сталі баяцца, і прарок над апосталамі займеў бязмежную ўладу.

1

Поўны якойсьці супярэчлівасці, рэдкім дзіваком быў дзядзька Клімовіч. Ніяк не зразумець, чаму так бяздумна вызначыў дзень «ікс» (пра што будзе мова). Найхутчэй за ўсё ён і сам верыў у тое, што прапаведваў, бо мала адышоў ад сваіх багамолаў,— усе ідалы варты сваіх паклоннікаў.

А яшчэ — гэты мужык вылез у героі выпадкова. Падобная з'ява на свеце даволі распаўсюджаная сярод усіх народаў і розных эпох. Даводзіцца толькі здзіўляцца небагатаму выбару сродкаў і вузкаму шаблону, па якіх працякае іхняя кар'ера.

Так ці інакш, а мужык Клімовіч, прайшоўшы, хоць і ў мініяцюры, праз сваю «ноч доўгіх нажоў», перыяд гучнай арганізацыі і будаўніцтва, непрыкметна стварыў сваю сістэму, рэлігію і культ. Затым, як і ўсе культы, узнятыя на вяршыню разэкзальтаванымі масамі, хворы назойлівым неўрозам веры ў сваю высокую місію на зямлі, прыступіў да захадаў, каб ратаваць чалавецтва і на гэтай ніве ўвекавечыць сваё імя.

Паводле цёткі Хімкі, уся тая славутая ідэя ў сумбурнай галаве старога нарадзілася летам, і дзядзьку фактычна на гэта падбілі.

...Жыццё ў маленькай вёсачцы працякала як бы ў дзвюх фазах — па-свойму ў багамолаў і зусім іначай у грэшных міран.

Была нядзеля. Грэла, бязлітасна пякло сонца. Шчабяталі ў ліпах птушкі. Удоўж вуліцы імкліва шыбалі ластаўкі з разяўленымі дзюбамі. На агародчыках, у гарачым пяску паласкаліся куры. Пад плотам сабакі ляніва выбіралі блох і час ад часу кляцалі зубамі на мух. Лазілі парасяты, заклапочаныя пеўні, а малыя з парэпанымі нагамі, панадзяваўшы адно аднаму вяровачкі на плечы, лёталі ды галасілі:

— Но-о, кося-а!..

Пад бэзам на каменнях гутарылі бабы. Іхнія мужыкі з бутэлькамі нафты, селядцом, скрыначкай запалак ці кавалачкам мыла неўзабаве вернуцца п'янаватыя з Крынак, Бераставіцы ці Гарадка. Покуль рыхтаваць вячэру, жанчыны з асалодай здаровых сялянак убіралі ў сябе чароўнасць летняга дня ды нетаропка перабіралі жыццё.

— Гляджу на наш бэз і ўспамінаю,— апавядала Чарнецкая.— Раней, калі шчэ жыла ў мамы ў Плянтах, то з Гэляй Матрунішынай адправіліся мы раз у Крынкі на фэст — царквы нашай шчэ не было, толькі сцены жаўцелі на пагорку. У Грыбоўшчыне падыходзімо да гэтаго куста, а ён так файно пахне!.. Сталі мы ламаць. Станкевіч якраз араў на агародах. Чалавек убачыў нас і давай бегчы да дарогі. Уцякаць брыдко. «Ніц не зробіш,— кажу,— Гэля, стоймо ўжэ, што будзе!» А ён падлятае ды крычыць: «Маеш шчасце, што знаёмая, а то на суд падаў бы або зубы панесла б у жмені!..» А нядаўна заходзіць да майго закурыць, і я ўсё ж такі не выцерпела. «Фэлек,— напомніла яму,— каб ты здох, з-за адной лапкі бэзу брыдзіцца гэтак!.. То ля я табе, хадзі, цэлае бярэма наламаю яго!»

— Ой, бабанькі, такі е дурны ён і цяпер! — падтрымала Чарнецкую суседка.— Недарма Клімовіч сторажам трымае! Гэтакі не дасць спуску ні брату, ні свату! Калі сам возьме што, то не падзеліцца, годзе!

— Мой Базыль гаворыць, што ён куды горшы нават за самого Рогуся! — заўважыла Аўхімюкова Гандзя.

— А сам Клімовіч хібо не ўрэдны? — азвалася Чарнец-кая.— Убачыць на вуліцы сваю родную ўнучку і не гляне табе на яе нават! Мой Банадык кажа: «Як спаткаю Альяша, то заўсёды хочацца кінуць — добры вечар! — бо кожны раз у вачах цямнее!»

Загаварыла васьмідзесяцігадовая Галамбоўская:

— Бо жызню меў такую! Хібо ён добрае што бачыў?! Адкуль можа быць добрым!.. Усім дзецям калісь спуску не давалі, а ўжэ самалюбівая Лаўрэнава Юзэфіна — не дай бог, у якой суровасці трымала сваіх хлопцаў! Каб яна казачку якую свайму дзіцяці расказала ці пра птушачак якіх або — хоць прыласкала каторага. Дзе вы бачылі!

— Толькі пра веру, святых ды чорта! — згадзілася Гандзя і напомніла выпадак з прычасцем, калі малы Максім праліў «цела і кроў Хрыста», а маці ніяк не магла дараваць дзіцяці прамашкі.— То і павырасталі чэрствыя ды бяздушныя! Максім, калі быў жандарам, не ведаў жаласці, паплакалі ад яго людзі, і гэты... Зрэшты, успомніце, бабы, як усіх нас гадавалі, якімі мы былі запалоханымі дзяўчынкамі — бы мышаняты! Аднойчы пайшлі ўсе з вёскі на пакос, а мы лётаем сабе во гэтак па вуліцы! Раптам бачым на пагорку штось блішчыць. Мужчыны пакінулі плуг, і адпаліраваны лемех гарэў на сонцы! То дзісейшае дзіця яшчэ табе пабегла б паглядзець, што такое ззяе там, а мы, напалоханыя то ведзьмамі, то цыганамі, то чортам, пазабіваліса ў хату і прасядзелі, покуль не вярнуліса з балота бацькі!