Віктар Казько - Суд у Слабадзе

– Вайна...

– Вы адчувалі розніцу паміж былой і новай уладай?

– Зараз так... А ў той час... Такі я ўжо быў...

– Якім вы такім былі?

– Ну, такім, ніякім... Другога жніўня 1943 года немцы ў нашым сяле забралі ўсю моладзь, далі позвы, аб'явілі, што павязуць у Германію...

– Партызанскія атрады ў вашым раёне былі?

– Паліцэйскі гарнізон яны ў нашай вёсцы разагналі.

– Вы не спрабавалі збегчы, згадзіліся ехаць у Германію?

– А куды дзецца, куды бегчы, каб тое ведаў, страшна ж, расстраляюць... Партызаны ж позваў не прысылалі... Прывезлі ў горад, сказалі, што будзем служыць для барацьбы з партызанамі...

– Вас жа ў Германію везлі, на працу, чаму раптам для барацьбы?

Калягін на гэтае пытанне не адказаў. Адаказ Лецечку быў і без патрэбы. Ён зразумеў усё і сам, разумела ўсё і зала. Зала ўсё яшчэ жыла нянавісцю, а яму здалося, што ён залішне паспяшаўся з даверам да суддзі – вельмі ж па-хатняму, вельмі ж памяркоўна задаваў той пытанні, спакойна слухаў адказы. Словы, пытанні сапраўднага суддзі павінны страляць, апякаць агнём, думаў Лецечка. І наогул, што тут было судзіць, і так усё ясна: выкручваецца, прыкідваецца Калягін, дурня з сябе строіць. Побач з Палацам культуры дзетдом, во дзе суддзі, больш як сто чалавек, і ні ў кога там не ўздрыгне рука. Нікога не падвядзе рука і з тых, што сядзяць вось у зале. Усе яны страляюць, страляюць вачыма. Разлічваюцца за сябе, за сваіх дзяцей і ўнукаў, за дзяцей Сучка, за сівога сірату дзеда Нічыпара, за сіроцтва бабы Зосі. Дык ці ёсць сэнс, гэта самае, цягнуць ката за хвост? А суддзя цягнуў:

– Працягвайце, працягвайце, чаго спыніліся...

– У першы дзень размясцілі нас у хляве, – будзённым і цьмяным голасам загаварыў зноў Калягін. – Драўляныя ложкі фабрычнай работы на два паверхі. На другі-трэці дзень нам далі форму, тонкую, як рабочую. Пачалі вучыць страявой, як абыходзіцца з вінтоўкай рускай, тактыцы вядзення бою ў палявых, лясных умовах, спецыфіку праціўніка вывучалі, вучылі кемлівасці і матам лаялі.

– Разумелі, да чаго вас падрыхтоўваюць?

– ...не магу ведаць.

–Як, не можаце ведаць? Далі вінтоўку, вучылі хадзіць па лесе: як гэта – не магу ведаць?

Не, здаецца, нічога быў суддзя. Учапіўся маленькімі, счырванелымі рукамі ў крэсла, галаву адкінуў, і вочы яго, маленькія, страляюць, страляюць.

– Не магу адказаць, – кінуўся позіркам па дапамогу да сваіх Калягін, натрапіў на непрыхаваную злосць і секануў па гэтай злосці, як з аўтамата, секануў не па сабе, а па сваіх: – Каб весці бой з партызанамі. Заняткі яшчэ праводзілі супраць Савецкай улады, палітычна яшчэ рыхтавалі.

– Вы верылі, што Савецкая Армія разбітая?

– Не магу адказаць, – і насоўку да вачэй.

– Вам гаварылі, што зямлю дадуць, як толькі бандытаў разаб'яце?

– Так!.. Але як я адносіўся да гэтага, не магу адказаць.

– Вы чулі фронт?

– Не, нас нікуды не выпускалі, нас у Барысаў...

– Вы ведалі, што горад, у якім вас фарміравалі, ужо вызвалены Савецкай Арміяй?

– Не... нам паказвалі падлетка ў ваенным адзенні: у камуністаў, маўляў, няма каму ваяваць.

– Аб чым жа вы думалі, калі глядзелі на гэтага падлетка?

– Аб доме думалася...

– Чаму не збеглі?

– Не мог... Нельга... Страшна...

– Што вам страшна? Вам жа растлумачылі, што ворага ў вас ужо няма, разбілі вы ворага... Чым яшчэ займаліся?

– Песні спявалі...

– Якія?

– Я не спяваў. – І зноў насоўку да вачэй, рукі крыжам да грудзей: верце, я не спяваў, я харошы і мне ёсць што за добрае залічыць. – Потым нам далі суконнае абмундзіраванне. Пагоны чорныя, пятліцы чорныя, на адной пятліцы стрэлы і літары крывулькамі...

– Эс эс?

– Эс эс... На пілотцы чэрап чалавечы з дзвюма косткамі, як на слупах: смяртэльна, не падыходзь! Вінтоўку нямецкую далі, штык у ножнах, падсумак. Пастроілі, далі каманду: «Смірна!» Немец пачаў чытаць прысягу, перакладчык перакладаў: «Рэйху і фюрэру...»

– Грамадзянінам якой дзяржавы вы сябе тады лічылі?

– Савецкага Саюза.

Лецечку здалося: Калягін дацягнуўся-такі да яго і праз бар'ер, ударыў яго. Але суддзя памкнуўся адвесці гэты ўдар.

– Грамадзянінам якой дзяржавы вы сталі, калі прынялі прысягу?

– Фашысцкім бандытам я стаў... Але аб гэтым я ў той час не думаў... Рэчавае забеспячэнне атрымалі, плацілі нам па дваццаць чатыры акупацыйныя маркі... Потым нас прывезлі ў Барысаў. Два тыдні жылі ў палатках. 3 Барысава павезлі ў Мінск, у пушкінскія казармы, вывучалі нямецкія гранаты, наш кулямёт «максім», вадзілі на ахову мінскай турмы. Я адзін раз толькі на ахове турмы быў. У калідоры стаяў. Адчынілі пры мне адну камеру. Там чалавек дваццаць...