Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Знайшоўся б чалавек, забараніў гэтую грабілаўку.Дзе, дзе ён, той пан, што колісь за рэчкай сачыў, не даваў глуміцца, здзекавацца з рыбіны...

Скоса зірнуць на яго таварышы-паплечнікі, загне мацюка брыгадзір:

— Упраўней, маць тваю...— I галаву ўніз. Лена папоўз, запаласкаўся ў вадзе невад. Глуміцца дзень, адрабляецца план. А гэтыя двое і ў цемры, як пры красным сонейку. I што, калі памяняць іх месцамі, арцельшчыкаў бы аддаць начальству, а гэтых у арцель.

Як бы пачуўшы Уладзіка, Анісім крыкнуў з лодкі Кандрату:

— Вось пра што даўно хачу спытаць цябе...

— Пытай,— дазволіў Кандрат, ломячыся, што конь, праз лазу.

— Ты вось даўно каля начальства круцішся. Як яно табе здаецца?

— Ты і сам цяпер круцішся, сам начальнік, лічы,— прабурчаў Кандрат.

— Кручуся, але штосьці я яго не разумею.

— А што яго разумець, чым меншы начальнік, тым большае... З высокага ёсць яшчэ людзі. I культурныя, і з паняццем... Пляшку каньяку не дапіў — зноў у мех сабе не суне...

— Ды я не пра тое. Я і сам сабе цяпер магу каньяку купіць.

— А я пра тое. Чалавека ўсюды відно: хоць ты яго ўводу, хоць на прыроду, хоць у агонь.

— Во, а чаму ж тады так, чаму? Ніхто нічога бачыць не хоча, ніхто не хоча глядзець. Ну, дасціг ты пастоў вялікіх, дык не свіняч жа і другім не давай свінячыць. Ты думаеш, я мужык няграматны, дык не хочу жыць па совесці...

— Па совесці рана сёння, на ўсіх не хопіць яе. Што ён, выжыльваўся, пнуўся, гнуўся перад кожным, каб цяпер толькі па совесці, ды бачыў ён яе і нас з табою. Яму ж трэба ўзяць тое, што недабраў, пакуль дзёрся на гору.А ты тут са сваёй совесцю, пайшоў вон. У цябе дзеці, а ў яго што — сабакі? Ты іх хочаш вышэй сябе ўзняць, і ён жа таго хоча, хоча, каб яны вышэй бацькі скочылі.

— То я, браце, разумею. Чаго дзеля дзіцяці не зробіш. Але ж ты і пра справу сваю не забывай. Усе мы роўныя, але, выходзіць, ёсць раўнейшыя. Колькі ж красці і расцягваць можна гэтую зямлю...

— Ого, куды ты. Ты што думаеш, начальства не бачыць, што мы сёння з табой злодзеі?

— Дык чаго ж яно нас за руку не схопіць?

— А хто для дзела застанецца? Мы з табой для дзела. I мы з табой па рыбіне ў торбачку, а хтосьці — і па яшчыку ў машыну. I ўсё шыта-крыта. Не дай табе вось гэтую сённяшнюю рыбіну...

— А што, і не дай. Не дай украсці, дай купіць, капейчыну маю.

— Ідзі купі. Маленькія, не дараслі яшчэ твае куплялкі. Таму і дазволена табе ўкрасці.

— Вялікага граха, што я злаўлю сабе на вячэру рыбіну, не бачу.

— А ён ужо прошчаны, дараваны табе твой грэх.

— Куды ж мы прыйдзем, Кандрат, калі так?

— А куды трэба. Плаўся, бярыся да берага, нешта ўжо ёсць, торгае ў руку. Мо і язюк, не ўсё чужому дзядзьку на губу, трэба і нам рот падмазаць... Вось сустрэў я неяк нашага былога адзінаццатага старшыню калгаса. Ты таксама ведаеш яго, яўрэйчык, Гудман, пытаецца ён у мяне: «То ў вас цяпер за старшыню Карабель?» — «Карабель»,— гавару. «То добра, яно вамі накіруе, яно ў мяне ў школе вучылася. Ой-ой, каго выбралі, няўжо ета горш нікога нельга было прыдумаць, хто ўгору сёння ідзе...» Бярыся круцей да берага.

I Анісім скіраваў лодку да берага. Пры святле ліхтарыка яны выбралі сетку, папляваліся, пагаравалі: «Здаецца ж, білася, а ўцякла, няма рыбы. Куды тая рыба падзелася...» Перакурылі, седзячы на борце лодкі, і зноў пачалі заводзіць сетку і аддаляцца. Пайшлі, схаваліся разам уначы, вада замыла іх сляды, зноў стала вусцішна. Маўчала, спала вёска за спіною Уладзіка, як яе і не было. Паснулі прыбярэжныя лозы і дубнякі, нябачныя і нячутныя. Усё схавалася, паснула і, здавалася, ніколі ўжо больш не абудзіцца. Сон гэты будзе доўжыцца стагоддзі, стагоддзі ўсё вакол будзе ахутана змрокам, спавіта спакоем і дрымотаю. Нікому не абудзіць ночы, усё і ўсе аддаліся ёй, уціхамірыліся і спадзяюцца толькі на яе літасць.

Ноч, ноч, на сотні і сотні кіламетраў, на пакаленні і гады, і трэба вялізная званіца, каб нешта абудзіць, ускалыхнуць, разагнаць цемру, што згусцілася над вёскай. Да самых нябёс прывязаць язык і ўдарыць тым языком у званіцу неба, па зоркавых вачах яго, трэба месяцам біць у неба, званіць месяцам, пакуль яно не расколецца, а з расколу, прарэхаў не лінецца гарачае абуджальнае святло. I тады ўсё вакол ускалыхнецца, пачне рухацца, спадзе з вачэй туман, што спавіў іх.

Уладзік працёр вочы, не жадаючы паддавацца салодкаму ў гэтую глухую пару сну. Ён добра ведаў, што цішыня і змрок, якія, здавалася, непадзельна ўладараць зараз над зямлёю, падманлівыя. Жыццё, ноч і дзень тояць мноства такіх падманаў, і толькі паддайся ім, будзеш хадзіць і спаць на хаду, як сонны цецярук з адплюшчанымі вачыма і разяўленым ротам. Толькі што ж тут былі людзі, і яны не так далёка адышліся ад яго. Не, не спіць, не спіць і вёска, толькі чым яна займаецца цяпер, гэта ўжо іншая справа. Да ўсяго ён, Уладзік, быў здольны добра бачыць і ў цемры. I бачыць не проста, скажам, цёмнае дрэва ўночы, ахутанае змрокам, а ў колеры, такім, якім яно бачыцца пры святле дня, зялёным і ў квецені. Гэтая здольнасць бачыць уночы, адрозніваць колеры даўно ўжо ў яго. З таго часу, як пачаўся і прайшоў першы прыступ яго хваробы. Здарылася гэта ноччу. Уладзік быў у ложку і сніў сон. Сніліся яму горы, у якіх ён ніколі не быў, скалы з усіх бакоў. У скал чамусьці былі людскія твары, твары мужчын з яго вёскі, шэрыя, маршчыністыя, змрочныя. Ён ішоў праз гэты строй з твараў, скал, каменна-нерухомых, застылых, углядаўся ў іх, змеціў, што яны не такія ўжо і нерухомыя, скалы раптам крануліся з месца, пачалі наплываць на яго, бурыцца, падаць. Спачатку ён нават і не спалохаўся, здзівіўся, і здзіўленне не пакідала яго да той пары, пакуль скалы не завалілі Уладзіка каменнем да пояса. А потым яны пасыпаліся на галаву яму, вялізныя камяні, булыгі, чамаданы. I тут яго агарнуў такі жудасны жах, якога ён не ведаў ніколі раней, таму што не было паратунку, уцячы нельга, ногі знерухомелі і засыпаны каменнем, а каменне падае, скалы бурацца, і кожная глыбіна наравіць ударыць яго па галаве. Ён закрычаў і прачнуўся і больш не валодаў сабою, не мог справіцца са сваім крыкам. Ускочыў з ложка і пабег па хаце, скідваючы чыгуны, вёдры, гладышкі, крэслы: «Мамо, спасі, мамо, спасі!»