Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

У садзе таксама было мноства людзей, якіх Сноўдала некалі ведаў і помніў. I яны яго помнілі, добрыя і злыя, але не перамешаныя, не зблытаныя, як у жыцці, а наасобіцу добрыя, наасобіцу злыя. I як бы сцяна нейкая ці рыса нябачная між імі, за якую ніхто не заступаў. Па розныя бакі той рысы ці сцяны апынуліся некаторыя бацькі і дзеці, цягнулі адно да аднаго рукі, а самкнуць іх не маглі. Знаходзіліся ў садзе і дзяды, што жылі ў камені пры дарозе, з якімі Сноўдала пазнаёміўся на пачатку сваёй дарогі. I пры іх незнаёмы Сноўдалу дзядок, сухенькі, з кіёчкам у руках. I гэты незнаёмы адразу ж памкнуў да Сноўдалы:

— Дачакаўся, дачакаўся,— абняў Сноўдалу і раптам адсланіўся ад яго, пачаў перыць кіёчкам сваім.

Дзяды з каменя спынілі яго:

— Не трэба так злавацца, бацька. Ён толькі паказацца нам прыйшоў. Табе ды Мар'яну. Прыйдзе Мар'ян, і мы яго выправім адсюль.

— Мар'ян ты мой, Мар'янка,— сухенькі дзядок пакінуў Сноўдалу, сеў на зямлю і заплакаў.— Чаму ж ты, чучала кудлатае, сноўдала дурное, так доўга спаў. Усе мы цябе чакалі там, там. I не дачакаліся.

— Дачакаюцца, бацька, яшчэ дачакаюцца. Не мы першыя, не мы апошнія,— супакоілі яго дзяды.— Так ужо на раду напісана. Кожнаму свой час. I кожнаму свая дарога. Хай ён пройдзе па сваёй як людзі, як усе мы. I калі Мар'яну ўгатавана з ім сустрэцца, сустрэнецца і тут. Не праганяй яго, хай пакуль застанецца.

Сноўдала застаўся. I як і не было яго там. Тры дні хадзіў ён па бясконцым садзе. Тры дні не ведаў ён аніякага клопату. I ніхто не звяртаў на яго ўвагі. Сноўдала як выпаў з жыцця, і памяць яго пакрысе глухла ад даброт, якімі адорваў сад, ад бестурботнага жыцця. Не трэба было ні аб чым дбаць, не было патрэбы нікуды спяшацца, а гэта значыць і думаць, помніць што-небудзь. Памяць засталася ў ім толькі ў страўніку. Надыходзіў час, страўнік падаваў знак: пара да кармушкі. I першы дзень Сноўдала толькі і рабіў, што еў, і быў рады, на другі — ужо трохі сумаваў, а на трэці ўжо і звыкся з такім жыццём. I калі прыйшоў Мар'ян, давялося яго, Сноўдалу, з таго саду праганяць палкаю.

— Цябе чакаюць, цябе чакаюць,— гаварыў Мар'ян.— Мо ты яшчэ і паспееш. Спяшайся.

А Сноўдалу зусім не карцела куды б то ні было спяшацца. I пляваў ён на тое, што недзе хтосьці яго чакае. Калі столькі чакалі, пачакаюць яшчэ паўстолькі, нічога не здарыцца. А здарыцца — што з таго. Усюды кожны дзень што-небудзь ды здараецца. А ён жа не разарвецца, усё роўна яго на ўсіх не хопіць. Раз пашанцавала ў жыцці, трапіў у райскае месца, і адтуль праганяюць. Яго праганяюць, а самі застаюцца. Праганяюць усе, і людзі, і звяры. I асабліва бязлітасна звяры, бацька з маці, як звар'яцелі, пераць, рогам лучаць пырнуць у бок: ідзі, ідзі, ідзі...

— Дык пойдзем разам, калі нас там чакаюць. Усе разам вернемся, людзі і звяры,— ён з сумам узіраўся ў неба, на якім не было ані воблачка, на сад, абцяжараны яблыкамі, і дыхаў, дыхаў водарам гэтых яблык, гэтага саду.

— Нас ужо ніхто не чакае,— адказвалі яму.— Мы чужыя там усім. А тут ты чужы нам.

I вялікая крыўда агарнула Сноўдалу:

— Жывы — чужы, мёртвы — свой. Няма праўды на белым свеце, няма справядлівасці.— З адчуваннем гэтага ён і пакінуў сад, мінулае сваё і будучыню. Зарокся забыць гэтую будучыню, не імкнуцца больш да яе, таму што адыходзіў ён, пакідаў сваю будучыню, не паснедаўшы нават, галодны. Зубры не дазволілі яму перад дарогаю і наесціся ўдосталь.

— Ты яшчэ вернешся сюды, паспееш сюды, тады наясіся.

Чорта лысага ён вернецца, не дачакаецеся. Ён вернецца да сябе, у дзень сённяшні. У дзень гэты, што ён пакінуў, ступіўшы ў тунель, у дзень, што ўжо клікаў, вабіў яго. Сноўдала адчуваў яго набліжэнне, хаця гэта быў зусім не дзень, а ўсё тая ж бясконцая ноч, сярод якой адчыніўся яму ход у дубе. I цяпер ён зноў ішоў па тунелі, але не па тым, які навёў яго на сад, а па новым, які пачаўся ўжо ў садзе. Адчыніўся, узнік перад ім нечакана, нібы ніколі і не было тут саду. Зрабіў адзіны толькі крок, і сад знік, зніклі звяры і людзі, цемра ахапіла яго, і наперадзе нічога не свяцілася. Наплывалі толькі пахі зямлі ўначы. Пахі самой зямлі клікалі яго да выйсця з гэтай сонечнай і шчаслівай турмы, пахі і голас, шэпт і стогн усяго існага на зямлі, што расло там, поўзала, хадзіла, корпалася, уступала ў бойку, ішло наўцёкі і абаранялася, памірала і нараджалася, пахам чаго былі ахутаны неба і зоркі, што разносілі вецер і хмары. Усе гэтыя пахі і гукі зноў у ім і з ім. Сноўдала як бы зноў адраджаўся, удыхаючы іх, складваўся нанава, збіраў сябе з зорнага святла, месячнага ветрыку, кляновага ліста, бруення ручаёў, салодкіх сноў мурашак, дрымоты пракавечных дубоў, усмешкі і стогну чалавека. Усё гэта ён ужо чуў, усё гэта ўваходзіла, убівалася яму ў вушы і вочы і заставалася ў ім, усё гэта ён назапашваў у сабе, імкнучыся нічога не згубіць і не расплюхаць у хадзе. I беражлівасць, ашчаднасць да ўсяго, што ён пазнаваў, не збівала яго з нагі, наадварот, надавала ступе цвёрдасць і ўпэўненасць, цела рабілася пругкім і лёгкім. У садзе, пазбаўлены ад усяго зямнога, ён ужо забыўся і пра імя сваё, а цяпер зноў прыгадаў яго, успомніў, што было з ім і што яго сапраўды чакаюць. Сам сябе ён чакае, як згублены, блукаючы ўначы, не ўсведамляючы яшчэ сябе, не ведаючы, чаго і навошта ён тут. Усвядоміць толькі тады, калі ён, другая яго палавіна, выхапіцца з тунеля і сальецца з ім, з самім сабою. Знойдзе, здабудзе сябе. Так павінна адбыцца, так наканавана. Толькі вось гэта і ёсць сапраўднае вяртанне. Інакш не варта і жыць. I гэта правільна, добра, што яго прагналі з саду, не далі сытасцю затлуміць галаву і пабілі на дарогу. Галодны, зведаўшы пакуту, ён будзе і больш памятлівы, больш прыглядлівы і ашчадны да таго, што адрынуў, з чым хацеў развітацца назаўсёды, пра што пачаў ужо забывацца. I вось ён рухаецца не па тунелі, бяжыць па сваёй змучанай, спакутаванай памяці, па якой яму неабходна прайсці, каб яна абудзілася і не толькі плакала крывавымі слязьмі, але і набыла шырыню, увабрала ў сябе ўсё, паяднала ўсё, і тады ноч не сцягнецца, не здасца такой доўгай і цёмнай, а дзень цьмяным і нудным. Кожны дзень будзе мець свой працяг, у кожнага будзе свая адмеціна, свой смак і пах. Той даўні смак і пах, пра якія ён ужо забыўся. Забыўся, калі загнаў сам сябе і сваю памяць у гэты тунель: толькі іскрынка святла наперадзе і ўсюды Барталамеусы са стрэльбамі, якія ўжо і не страляюць, і прывіднае, уяўнае адчуванне спакою і саду, таго, чаго на самай справе няма і не можа быць, што толькі мроіцца і закалыхвае тых, хто па сваёй ахвоце зашыўся ў тую нару. Але ён вылезе, выйдзе з яе, ужо выйшаў, хоць і абліваецца крывёю яго памяць, смыляць збітыя да крыві ногі, наліліся чырванню вочы.