Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— Ты i на фронце бываеш? — запытала Соня. Высунула з-пад коўдры галаву i пазірала на яго.

— Па абавязках земскага службоўца...

— Ясна...— усміхнулася. А пасля, пасунуўшыся на край ложка i падклаўшы пад шчаку далонь, папрасіла: — Раскажы, Міша, як ты тут жывеш. Ты так мала пра сябе мне раней расказваў. А тое, што расказваў, відаць, найбольш легенда, усё для канспірацыі.

— Дык з чаго пачаць? Са сваёй калыскі?

— Давай са сваёй калыскі.

— Я, Соня, з Пішпека, з далёкага Туркестана. Маці мая — руская сялянка, а бацька — малдаванін, «яўрэй», як многія лічылі ў Пішпеку, Фрунзэ, альбо Фрунзе...

— Пачакай! — яна ўсхапілася, села, бялеючыся ў цемені белай кашуляй,— Дык ты, можа, той Фрунзе, якога ў свой час прыгаворвалі да пакарання смерцю i якога ратавалі вядомыя людзі?

— Можа, i той...

— Дык колькі ж табе было тады гадоў?! — здзівілася.

— Яшчэ не шмат, Соня. Быў тады зусім малады, прыгожы, дзёрзкі — не тое што цяпер...— пажартаваў.

— Вунь яно што! Дык ты — Фрунзе! Пакутнік-герой, пра якога так з павагай гаварылі ссыльныя i ў нашай далёкай Чыце!

— Які я герой?! Я — летуценнік, які ў юнацтве марыў стаць генералам, ды яшчэ свавольнік. Хоць, як гаварыў адзін мой знаёмы, лепш свавольнік, чым дурань альбо прыстасаванец... Там, у Туркестане, я скончыў гімназію, «обжег» розум марксізмам, адчуў «неосознанное буйство молодой крови», там, як i кожнае новае пакаленне, рана задумауся: як жыць? Што рабіць? Якія мае ідэалы, мэты? Але ясны адказ на гэта знайшоў у 1904-м у Пецярбургу, у політэхнічным інстытуце...

— Сустрэўся, пагаварыў з прафесійнымі рэвалюцыянерамі i пайшоў з імі...— здагадалася, падказала Соня. Легла, паклала шчаку на складзеныя рукі.— Так?

— Ты нібы чытаеш мае думкі...

— Ды па бацьку сваім ведаю, як i дзеля чаго становяцца прафесійнымі рэвалюцыянерамі...

— Вучоба давалася легка, i я мог бы стаць, як кажуць, чалавекам — мець прафесію, месца пад сонцам, добрую лусту з тоўстым слоем масла i з кілбасою. Змоладу тлусцеў бы, часамі крыху i ліберальнічаючы. Адным словам, быць «як i ўсе...».

— Не ўяўляю цябе такім хамячком!

— Я i сам не мог уявіць сябе гэткім Іонычам. A калі пазнаёміўся з таварышамі з РСДРП (б), паслухаў ix — дык, як ты кажаш, рашыў адразу ж: пайду толькі з імі. Уступіў у тайны студэнцкі i рабочы гурток, пачаў, як умеў, агітаваць... 9 студзеня 1905-га, у сумна вядомую Крывавую нядзелю, разам з пецярбургскім рабочым людам меў першае баявое хрышчэнне...

На міг ён задумаўся: казаць ці не казаць, што быў тады, пры спробе стрымаць звярэлую салдатню i паліцыю, паранены?

«Мусіць, не варта гаварыць ёй такое,— рашыў.— Усё ж яна жанчына. Не трэба яе пужаць».

— З інстытута, само па сабе зразумела, мне прыйшлося пайсці. І я падаўся агітаваць па краіне. Спачатку быў у Маскве, рабіў усё, што давяралі, а потым пад клічкай Трыфанавіч мяне паслалі ў Іванава-Вазнясенск. Даручылі ўтварыць там тайны гурток, глыбей асвоіць самому i вучыць рабочых марксізму, а таксама папрактыкаваць для партыі некаторыя формы барацьбы — праз Савет рабочых дэпутатаў i рабочыя баявыя дружыны... Калі села на хвост ахранка, дык пад клічкай Арсень перабраўся ў Шую, дзе мы ўтварылі, як з гонарам называлі, універсітэт альбо акадэмію. Вывучалі марксізм, прыдбалі друкарню, згуртавалі рабочыя баявыя «дзесяткі», сваю міліцыю — карацей, баявое ядро паўстанцаў. Мітынгавалі, дабіваліся для рабочых большых праў i лепшага жыцця. Як i трэба было чакаць, хутка трапіў у турму...

Замаўчаў.

«Не варта расказваць i пра тое, што казакі цягнулі мяне на аркане, як дзікага каня. Я не паспяваў бегчы, зачапіўся — дык саскочыла рэпка... Там, у Чыце, калі аднойчы папытала, чаму падкульгваю, сказаў: маю выпадковы вывіх...»

— Ты думаеш: я сплю? — па-свойму зразумела яго маўчанне Соня.— Расказвай, калі ласка, Міша.

— З турмы ўдалося неўзабаве вырвацца. У снежні з вазнясенска-шуйскай баявой дружынай быў у Маскве, на Прэсні i на Трыумфальным пляцы... Але, як ведаеш, тады мы не перамаглі... У 1906-м пабыў у Стакгольме, на Чацвёртым з'ездзе нашай партыі, пабачыў Леніна i пагаварыў з ім. Ён шмат распытваў у мяне пра наш універсітэт, пра нашы баявыя дружыны... Ленін ускрыліў мяне ўвагай, марай i верай. Я вярнуўся ў Расію пасталелы, нават узнёслы. Але на волі пабыў мала. Ахранка ўсё ж зноў напала на след, схапіла i, каб легка расправіцца, прыпісала замах на паліцэйскага...

— Божа мой!—уздыхнула Соня.— Якая трэба мужнасць, каб пачуць смяротны прысуд i не звар'яцець!

— Першы раз, у студзені дзевятага, калi хацелі накінуць пятлю, я, скажу шчыра, трымаўся годна. А вось другі раз, у верасні дзесятага, калі зноў паўтарылі смяротны прысуд, пахіснуўся...