Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

Пад'ехаўшы, той адразу ж закрочыў сюды.

— Здраствуйця,— павітаўся, аддаючы павагу вайскоўцам.

Прапаршчык казырнуў.

— Вот папера. На новую рэквізіцыю,— прамовіў Янка i падаў бацьку лісток.

Бацька, паколькі слаба блізка бачыў, далека ад сябе аднёс паперу, паволі прачытаў.

— Вы б пачыналі ўжо з нас жывых скуру здзіраць...— калі дачытаў, прамовіў прапаршчыку.— Сабе на боты, на рукавіцы...

— Прыказ, хазяін.

— Вот ён, наш сын, на вайне быў, паранены,— пачаў шукаць паратунку бацька.— Фельдфебель. Георгіеўскі кавалер.

Прапаршчык ужо цяплей, нават з павагаю зірнуў на Янку.

— Дык дзеля чаго ён ваяваў, кроў ліў? Каб яго сям'ю абдзіралі, рабілі жабракамі? Каб мы не толькi марнелі, чэзлі, але i без пары без часу перамерлі як мухі?

Прапаршчык маўчаў, але сыходзіць з прыгумення не збіраўся.

— А ты чаго, чалавеча, дзверы ломіш? — нечакана накінуўся бацька на чужога селяніна.— Няўжо сам не гаспадар?

— Я ж... Загадалі...— збянтэжыўся той — прысадзісты, чорны, як цыган, з бояззю зыркаючы на прапаршчыка.

— Скуль жа такі паслужлівы?

— З Любчы.

— Вёска гаспадарлівая, кірмашамі добрымі слаўная, а ты, чалавеча, сабака! — са злосцю абразіў яго бацька, i здаючыся, бачачы, што паратунку i абароны няма, пайшоў праз дрывотню на той бок гумна, каб, мусіць, скінуць з гэтых дзвярэй крукі. Гаспадыня затрусіла подбегай за ім — падаць ключы.

Калі неўзабаве адчыніў на бакі двайныя дзверы, быў хмурны, збялелы як палатно, a маці ламала рукі i галасіла:

— Як жа мы датрымаем кароўку, каня да вясны? Колькі тут таго сена? За што нам такая кара? За якія такія нашыя грахі?

Вайскоўцы моўчкі зайшлі ў гумно, a селянін захітаў галавою:

— I праўда ж, наўрад ці хваціць самім да вясны...

Бацька не пазважаў на яго спачуванне, узяў з кутка тока драўляныя вілы i моўчкі, пералезшы цераз застаронак, пайшоў па адгародцы ў яе канец, дзе ляжаў абскублены пласт сена. У другой загародцы была яшчэ меншая горка — з ячнай i жытняй саломы ды з грацкоўя. Моўчкі пачаў браць зверху i шпурляць сюды, на ток, сена, а салдат i селянін узяліся падбіраць i ўкладваць на сані.

Калі няпрошаныя госці ад'ехаліся, бацька, замкнуўшы гумно ды страсаючы з грудзіны пацяруху, паскардзіўся Янку:

— Бачыш, сын, як мы жывём, як з намі лічацца... З вас, маладых, нямецкі кайзер кроў п'е, а з нас наш цар апошнія жылы выцягвае, скуру пачынае здзіраць... Хочаш не хочаш, а прыйдзецца скоpa да Гарбацэвіча i нам у пазыкі ісці, у даўгі залазіць... Змоладу быў сам сабе гаспадар, сваім усім абыходзіўся, а цяпер, на старасці... Абадралі як ліпку, да галецтва давялі... Дык дзеля чаго жыў, стараўся? Каб такое ўбачыць? Напакутавацца? Памерці, праклінаючы свет i сваё ўсё жыццё?

— Па ўсёй вялікай Расеі такое, тата...— прамовіў Янка.

— Не, мусіць, такога пекла, як у нас, нідзе няма...— пахітаў галавой уцямнелы бацька.— Ніякай спавагі ды справядлівасці... Што хочуць, тое i робяць... «На нужды арміі...» Але ж гэтыя нужды бяздонныя, як i ва ўсякага ненаеднага горла...

— Якраз з-за зацягненай вайны люд у Петраградзе забунтаваў...

— Што той люд зробіць супраць сілы?! — махнуў рукой бацька.— Заўсюды люд таўклі i глядзелі на яго як на быдла... Рабі! Давай! Цярпі! Маўчы!

Янка маўчаў. Па-першае, бацька, мудры чалавек, гаварыў праўду, а па-другое, добра не ведаў, што цяпер робіцца на франтах, у Петраградзе, нават тут блізка, у Мінску. Як вярнуўся дадому, дык нібы i зачыніўся за ім свет. Ведаў толькі тое, што скажуць старшыня Сяргеенка, айцец Феадор альбо раскватараваныя па Янкавінах афіцэры — тыя, каму траплялі ў рукі сталічныя газеты. Але газеты прыходзілі ca спазненнем альбо не ўсё з ix можна было зразумець, дык вёска, а з ею i бывалы ўжо чалавек Янка мала зналі, што недзе адбываецца i што з усяго гэтага выйдзе. Пра гэта, канечне, больш ведалі ў Мінску, у губеранскім горадзе i ў штабе Заходняга фронту, у Магілёве, у Стаўцы, дзе цяпер сам цар.

Памаўчаўшы, бацька i сын паныла пасунуліся ў хату, дзе ix чакалі слёзы, скаргі засмучанай гаспадыні.

3.

Калі памерла жонка, у хаце Сцяпана Супраневіча пачала кіраваць яго старэйшая нявестка Аўдоля — кабета пажылая ўжо, гадоў пад сорак, рэзкая i нецярплівая. Яна забрала ў свае рукі ўсё гаспадыніна права не толькі таму, што была старэйшая за Сцяпанаву дачку, Вольку, за другую нявестку Ганю, але яшчэ i па іншай прычыне: па-першае, мела пры боку мужа (трымаючы яго нібы на ланцужку, нацкоўвала на бацьку, на сястру ды на малодшую братавую), а па-другое, Волька была спакойная, не старалася быць глаўнісяю, а малодшая нявестка ўсё яшчэ жыла без мужа (быў у Амерыцы ў заробках), не ўсцераглася, нарадзіла байстручка, дык сама ж сябе i сваіх дзяцей зрабіла бяспраўнымі. Сутыкаючыся ля печы, у кладоўцы, у склепе альбо ў хляве, нявесткі сварыліся кожны дзень. У хаце ад іхніх сварак, а таксама ад дзяцінага вэрхалу стаяў несупынны гармідар. Як ні намагаўся аціхлы i разгублены пасля жончынай смерці Сцяпан утрымаць лад у хаце, але гэта яму не ўдавалася. Нават старэйшы сын, аднаногі Кірыла, не спрыяў. Вырываў з яго рук лейцы, хацеў ужо сам быць галавою, а яго, бацьку, адсоўваў як нахлебіча. Сцяпан на сабе пераканаўся, якая гэта цяжкая доля — нямоглая i бяспраўная старасць беднага чалавека.