Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— Ну што, дружа дом? — падаў голас Муха, пазіраючы на будынак земскай управы.— Ці ўбачыш ты яшчэ свайго маладога, таленавітага, але смяртэльна хворага службоўцу?

Васілевіч не адказаў, толькі цяжка ўздыхнуў.

— Вельмі маркотна на душы...— прызнаўся Муха.— I не толькі з-за Максіма... Што ні рабі, як ні крычы ці плач, ён ужо не жылец на гэтым свеце... Калі што яго i выратуе, дык гэта толькі цуд... Я — пра іншае. Пра нашу долю.

Васілевіч слухаў — быў уражаны i прыгнечаны.

— Доля наша цяпер як ніколі слёзная...— прамовіў Муха.— Ты нядаўна сказаў праўду: калі дагэтуль наш люд, у якога адабралі i завалілі каменнямі душу, чэз i марнеў, то цяпер — фізічна гіне. Вайна, запыніўшыся на нашай зямлі, ужо выціскае з усіх не кроў, а сок...

Васілевіч зноў не абзыўнуўся. Не хацелася ні згаджацца, ні палемізаваць. Грызла сэрца сумнота, a з ёю — i нейкае трывожнае, нават трагічнае прадчуванне.

— I чорт пабяры, які абыякавы, жорсткі свет! — абурыўся Муха.— Хоць бы крыкнуў хто на ўвесь зямны шар: паны сусветныя варацілы, вашыя вялікасці цар i кайзер, вашы глабальныя спрэчкі спрэчкамі, але адумайцеся i будзьце міласэрныя: вы не толькі косіце крываваю касою мільёны людзей, але i мардуеце, вытоптваеце старажытныя народы!..

«Хто мы для свету? Жменя «цёмных», «дзікіх» тубыльцаў!»

— Летась азіяцкія народы, хоць i далёкія ад фронту, забунтаваліся: не хочам ісці чорт ведае за што ваяваць, хопіць заадно i пабораў! — сказаў Муха.— А наш люд i тут, у пекле, маўчыць! Стогне, плача, аддае апошняе, траціць сваіх сыноў, лічы, вымірае — i церпіць!..— Уздыхнуў. I ўжо не столькі з абурэннем, колькі са скрухаю дадаў: — Мелі мы з табой, дарагі, няшчасце нарадзіцца ў такім няўдалым народзе...

Васілевіч маўчаў. Слухаў Мухаву казань i адчуваў, што ўжо не толькі бярэцца, але i па-сапраўднаму пачынае зласнець колкі ды вельмі сцюдзёны пасля дзённага цягла мароз. Падняў галаву: неба, высокае i зорыстае, мігціць ад далёкага халоднага, але вабнага святла — як i трэба, шле на зямлю яшчэ адну лютаўскую стылую, але i па-свойму непаўторную, прыгожую ноч. У прыроды, падумалася яму, усё натуральнае i вечнае, аднолькавае для ўсіх, як i кожнага спрабуе далучыць да сябе i змусіць жыць у суладдзі з ёю i між сабой, але вось людзі ці то не ўмеюць, ці то не хочуць жыць па тых простых, але мудрых законах гармоніі, намагаюцца ўсё перайначыць на свой капыл, мітусяцца, спрачаюцца, б'юцца, льюць сваю i чужую кроў, пакутуюць i рана-позна ўскідваюць рукі ўгору: о, неба, выратуй i памажы!

— Колькі ні глядзі на неба, а жыць трэба на зямлі...— тузнуў яго за локаць Муха. Мусіць, як чалавек разважлівы, пераадолеў ужо гаркоту па трагічным Багдановічавым лёсе, зноў стаў самім сабою.— Я не ведаю, што будзе заўтра, але сёння бачу: цяпер справы нашыя кволенькія. Тое, што мы, адзіночкі-энтузіясты, затульваем слабое цяпельца i хукаем на яго, шмат не дасць. Не вялікія ўдачы i ў Бурбіса ў Маскве альбо ў Цішкі Гартнага ў Петраградзе. Але здзіўляе адна невытлумачальная рэч: адкуль, чаму такая людская нянавісць i да гэтага слабога ды кволага? Варта было Гартнаму з сябрамі наскрэбці крыху грошай i пачаць летась выдаваць «Дзянніцу» i «Светач», як адразу ж каршунамі напалі сталічныя рэакцыянеры i нашы ж прадажныя прыхвасні. «Нямецкія хітрыкі!», «Нямецкія шпіёны!», «Не было, няма i не будзе ніякай Беларусі!» — хорам лямантавалі, пакуль не задзяўблі... Што робяць нашы ў Варшаве i ў Празе, не чуваць. А вось нашы ў Вільні, бадай, толькі шкодзяць...

— Ты штосьці ведаеш пра ix? — ажывіўся Васілевіч. Як-ніяк там, пад акупацыяй, засталося нямала яго знаёмых.

— Будзеш трымаць язык за зубамі?

Васілевіч імгненна зірнуў Муху ў вочы: тыя былі ўжо спакойныя, без эмоцый. Сам Муха цяпер дзёўб кіёчкам у дол, дзе на розныя адценні іскрыўся снег.

— Дык не размянташыш пачутае? — перапытаў той.

— Не.

— Нядаўна быў тут з Вільні адзін наш знаёмы,— пачаў расказваць Муха тое, пра што дагэтуль маўчаў. Што ні кажы, умее таіцца.— Дык вось ад яго маю такія-сякія навіны... Да слова, калі германскі канцлер заявіў, што «вызваленыя ад Расіі землі не вернуцца пад маскоўскае ярмо», дык нашы з табой сябры, Лапкінскія, Стась Лысковіч i іншыя, заварушыліся. Яны пачалі дамаўляцца з польскімі, літоўскімі i яўрэйскімі дзеячамі, каб аднавіць Вялікае княства з сеймам у Вільні, з канфедэратыўным ладам для ўсіх чатырох нацый краю. I надзіва спачатку ўсе паразумеліся i ў снежні пятнаццатага абвясцілі адпаведны Універсал на чатырох мовах...

— Што ты кажаш? — ажывіўся, пачаў жыць іншымі эмоцыямі Васілевіч.