Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— Але немцы толькі пасміхнуліся з гэтага,— не зважаючы на Сямёнаў ажыўлены ўсплёск, гаварыў далей Муха.— Як толькі яны прыйшлі ў Вільню, дык адразу сказалі, што ўсё тут «належыць польскай кароне». Нават, як ведаеш, больш — летась на той польскай зямлі, што да вайны была пад нашым царом, яны абвясцілі «незалежную Польшчу». Акрыленыя польскія папы i ксяндзы, спажываючы тое, што там цяпер няма апазіцыйнага праваслаўнага люду, вывезенага ў глыб Расіі, пачалі заварожваць беларусаў-католікаў: вы — палякі, дык давайце разам дбаць пра новую Польшчу!.. Яны пачалі ладзіць польскія суполкі, школы, касцёлы для «кроўнай злучнасці». Гэта, канечне, адразу ж не спадабалася іншым, у тым ліку i нашым. Само па сабе зразумела, ідэя канфедэрацыі лопнула, як мыльная бурбалка...

— Дык — што? Разбегліся ў розныя бакі?

— Немцы спачатку збаяліся аднаўляць Вялікае княства, а пасля яшчэ болей — «велькую Польску», пачалі дбаць найперш пра сваё. Дзеля гэтага яны рашылі пагуляць. У тым ліку i з нашымі. Падакляравалі, што не аддадуць беларускія землі палякам, аб'явілі беларускую мову роўнай з польскай, літоўскай i яўрэйскай, дазволілі ўтварыць Беларускі народны камітэт, свае школы, выдавецтвы, газету «Гоман» i яшчэ тое-сёе... Да слова, летась, здаецца, у красавіку, Беларусі народны камітэт «ад імя ўсёй Беларусі» браў удзел у канферэнцыі народаў Расіі ў Стакгольме. Там яго дэлегацыя выклала сваю палітычную дэкларацыю, дзе заявіла, што «беларускі народ чакае вызвалення з-пад расійскае няволі». Таксама летась, у чэрвені, на канферэнцыю ў Лазану ездзіў адзін з братоў Лапкінскіх (а з ім ні-бы i Стась Лысковіч) i выступіў там з мемарандумам, у якім заявіў, што «беларусы ўпершыню за 120 гадоў заяўляюць усяму цывілізаванаму свету пра сваё бяспраўе i просяць помачы...». Як я зразумеў ca слоў віленскага пасланца, гэтая канферэнцыя была пад эгідаю Германіі i мела на ўвазе памацаць еўрапейскую грамадскую думку: згодзяцца ў Еўропе ці не, каб адарваць ад Расіі каторыя народнасці i даць ім права на нейкае самавызначэнне пад нямецкім назіркам?..

— Ну, а як нашы з літоўцамі? — пацікавіўся Васілевіч.

— Яшчэ летась перамаўляліся, а сёлета, на пачатку года, перасварыліся. Наш агульны знаёмы кажа, што немцы, асцерагаючыся Расіі з-за Беларусі, параілі літоўцам не звязвацца з намі. Дык літоўскія дзеячы адышлі ад усіх i ўтварылі Літоўскую дзяржаўную раду (Тарыбу) як вярхоўны орган Літвы i аб'явілі ў сваім складзе акупаваныя беларускія землі. Нашым у Тарыбе яны далі ўсяго адно «міністэрскае» месца...

— Дык што гэта значыць? — усклікнуў Васілевіч.

— А тое, што кайзер праводзіць абдуманую палітыку: чляні i ўладар...

— Зноў спекуляцыя на болі прыгнечаных народаў!

— А ты чаго хацеў? — ухмыльнуўся той.—Чужой ласкі? Ды ад завідушчага ды сквапнага захопніка? Не, брат, не чакай міласці i спагады. Праўда, як адчуваеш, кайзер не сячэ з-за пляча, як секлі некалі крыжакі. Тое-сёе дакляроўвае, тое-сёе на нейкі час дае. Але дарэмна Лапкінскія i Лысковіч не толькі клюнулі на інтрыгу, але i рашылі змяніць праграму грамады — адкінулі ідэю аўтаноміі ці федэрацыі, адзінай i вышэйшай мэтай вылучыўшы тэзіс незалежнасці... Па-першае, тэўтон ніколі не паспрыяе ў гэтым, а па-другое, ніколі наш дар не згодзіцца на такое i не даруе нават за падобныя думкі... Дык, паўтараю, віленцы не абачлівыя. А падругое, цяпер духоўны цэнтр нашага краю павінен перамясціцца ў Мінск. Калі што адбудзецца, зменіцца, то толькі тут...

Муха азірнуўся: у скупым святле ад недалёкага ліхтара да ix набліжаўся высокі гарадавы. I, здаецца з пагрознымі намерамі.

— Хадзем,— прамовіў Муха, i яны крануліся, пайшлі далей па Захараўскай вуліцы. Да блізкай павароткі на тую вуліцу, на якой жыў Муха. Цяпер няможна ні запыняцца ля ўстаноў, ні збірацца гуртам больш трох чалавек.

— Васіль,— з хваляваннем прамовіў Васілевіч, адчуваючы, што Муха зараз падасць яму на развітанне руку i пойдзе дадому.— Маю да цябе просьбу...

Прамовіў i аж успыхнуў ад сораму: быў смелы, дзёрзкі, калі трэба было адстойваць ідэю, але быў бездапаможны, калі трэба было нешта прасіць для сябе. Хоць скрозь зямлю тады праваліся ад сваёй беднасці i нікчэмнасці. Ды ад адчування нечыяй перавагі.

— Колькі пазычыць яшчэ? — усміхнуўся Муха, зразумеўшы яго няёмкасць.

— Хоць пару рублёў...— прамямліў Васілевіч.

1.

...Янка бег ноччу, у завіруху.

Разам з ім з вінтоўкамі, крычучы, імчалася шмат людзей, але ў цемені вымалёўваліся толькі самыя блізкія. Ды замінаў яшчэ ўсё бачыць сустрэчны пранізлівы вецер — ён пёк холадам, сек у твар нібы шротам, змушаў прыплюшчваць вочы, прадзімаў да касцей i валіў з ног. Але калі то тут, то там успыхвалі агні ад выбухаў, дык тады было добра відаць, што непрыяцельскі лес далекавата, гэтае нейтральнае поле вялікае, белае, а салдат вакол процьма — крычаць i бягуць насустрач смерці. Не адзін ты нясешся на пагібель.