Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— Маеш на ўвазе Вялікае княства Літоўскае, Рускае i Жамойцкае? — запытаў Міхайлаў.

Васілевіч аж запнуўся:

— Ох i хітрун! Ды ты ўсё ведаеш!

— Не шмат, Сямён. А пра тое княства знаю зусім трошкі.

— Вось які выгляд набывала яно...— сказаў Васілевіч, хуценька дастаў з кішэні пінжака блакнот i, адгарнуўшы яго на патрэбным месцы, пачаў чытаць: «Увайшоўшы ў склад Вялікага княства Літоўскага, яны мелі большы культурны ўзровень, чым літоўцы. Дзякуючы гэтаму ўсё дзяржаўнае жыццё Вялікага княства працякала ў беларускіх нацыянальных формах. Па-беларуску гаварылі вялікі князь i ўся знаць, па-беларуску ішлі дыпламатычныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, па-беларуску пісаліся законы, граматы, акты, па-беларуску вёўся суд».— Падняў галаву, зірнуў на Міхайлава.— Так, да слова, пазалетась у артыкуле «Беларусы» пісаў наш паэт Максім Багдановіч, адзін верш якога я табе нядаўна чытаў...

— Гэта я чую ўпершыню...— прызнаўся Міхайлаў.

— I не чуў нават, што якраз на нашай мове яшчэ ў 1517 годзе выдадзеная першая сярод усходніх славян друкаваная кніга Скарыны, a ў 1529-м з'явіўся адзін з першых у Еўропе збор законаў тагачаснага права — Статут? Што якраз у гэтай дзяржаве яшчэ ў 1579 годзе адкрылася вышэйшая навучальная ўстанова?

— Не, не чуў.

— Але схільны лічыць, што нічога гэтага не было, што я самае малое выдумшчык? — пакпіў Васілевіч.

— Я ж i прасіў цябе расказаць сваю гісторыю, каб лепш ведаць яе альбо пачуць іншую, нават тваю, версію...— Міхайлаў не збянтэжыўся ад яго ўхмылістай усмешкі i тут жа запытаў: — Ну, а чаму ўсё ж не ўдалела аб'яднаная з вас, літоўцаў, а пазней i з украінцаў дзяржава?

— Версій, як ты кажаш, шмат...

— Ну, а твая якая думка? — запытаў Міхайлаў. Усміхнуўся. Мякка, прыязна.— Не бойся, гавары шчыра. Абяцаю: даносу на цябе не падам...

— Па мойму, спачатку ў ix усё складвалася добра,— сказаў тое, што думаў, Васілевіч.— Дзе з дыпламатыяй, дзе з сілай яны далучылі да сябе нямала суседніх зямель, адчулі сілу. У 1362 годзе яны добра такі патрэслі татара-манголаў на Сіняй Вадзе, a ў 1410-м разам з польскім войскам, а таксама i з рускімі ды татарскімі атрадамі ўшчэнт размалацілі крыжакоў i аж на 500 з хвосцікам гадоў не дазволілі немцу ступіць на нашу зямлю... Пазней, у XVI стагоддзі, інтарэсы княства сутыкнуліся з інтарэсамі маладога Вялікага княства Маскоўскага альбо Рускай дзяржавы. У XVII стагоддзі да гэтай суседскай спрэчкі падключылася Польшча (з ёю ў 1569 годзе Вялікае княства Літоўскае канчаткова аб'ядналася ў адну Рэч Паспалітую). За гэтыя два стагоддзі паміж непрымірымымі супернікамі адбылося шмат кровапралітных войнаў (дарэчы, многія з ix палыхалі якраз на нашай зямлі), вагі перамогі схіляліся то на адзін, то на другі бок, але ўрэшце адужала, стала еўрапейскім гігантам Расійская імперыя...

— Ясна,— прамовіў Міхайлаў.— Ну, а чаму так заняпала ваша мова, культура?

— Нашы магутнейшыя суседзі не захацелі, каб наша мова была роўная з іхнімі. У 1696 годзе Рэч Паспалітая, a ў 1840-м рускі цар законамі забаранілі ўжываць беларускае слова — i пакрыху яно з «панскага» стала толькі «сялянскім» ды «моваю пакаёвак i дворнікаў».

— М-да...— уздыхнуў Міхайлаў.— Няпросты лёс...

— Ды калі дадаць, што бог вельмі шчодры да нас на войны...— сказаў Васілевіч.— Да слова, толькi ў вайну з Напалеонам наш край асірацеў на мільён з чатырох мільёнаў — на кожнага чацвёртага... A колькі ўжо зноў страт, ахвяр у гэтую бойню!..

Міхайлаў павярнуў галаву i нібы адрачона зірнуў у акно: за ім пачалі ўжо ўзнікаць у надвечаровым сутонні прыгарадныя вёскі з іхнім надвечаровым жыццём — з дымам з комінаў, з тупатнёй сялян у двары. Цяжка было зразумець, пра што цяпер думаў Міхайлаў, але па твары бачылася: думы яго нялёгкія. Пасля зацяглага маўчання ён зноў уздыхнуў:

— Суровы лёс...

Яшчэ памаўчаў, пазіраючы на прыцемненыя ўжо лясы, на шараватыя заснежаныя лугі i палі, а затым павярнуў галаву i, пільна пазіраючы ў вочы, спытаў:

— Ну, а цяпер, у час абуджэння, што? Зноў — «извечный спор славян меж собой?»

Васілевіч, бадай, упершыню не завіхнуўся адказваць, таксама чэпка ўгледзеўся ў яго.

— Чаго канкрэтна хочаце вось вы? Аддзялення?

— Не,— прамовіў Васілевіч.— Асабіста я не хачу ніякага аддзялення. Без вялікай i магутнай Раcii мы, бадай, не ўстоім. Але я хачу, каб з грудзей нашага народа сцягнулі магільную пліту, выпусцілі на волю нашу душу...

— Канкрэтней, калі ласка, Сямён...

— Я хачу аўтаноміі з шырокімі яе правамі...

— Я не падзяляю афіцыйную, каланізатарскую канцэпцыю, не цалкам салідарны і з тваей, як ты лічыш, праўдзівай версіяй i марай,— сказаў Міхайлаў.— Я лічу: цяпер нам усім трэба дбаць пра іншае. Трэба запыніць вайну, зрынуць цара i шайку дзяржаўных хапуг, змяніць лад i даць самую вялікую палёгку ўсяму народу. Праз рэвалюцыю, праз самую рашучую сутычку з самадзяржаўем...