Сяргей Грахоўскі: Рудабельская рэспубліка

— Царства яму нябеснае,— перахрысцілася жанчына, захутаная ў коўдру. Ад тупату i рыпення дзвярэй папрачыналіся многія хворыя, праз праталінкі ў шыбінах яны бачылі, як адчынялі дзверы «трупярні», уносілі насілкі, як выходзілі адтуль санітары.

Толькі ніхто не бачыў, як з другіх дзвярэй морга Платон Равінскі i Шолам Агал вынеслі Лявона Адзінца, паклалі яго на сані, закруцілі коўдрамі, прыкрылі кажухом i па цёмных закавулках i пустырах павезлі за пераезд на кватэру старога чыгуначніка Уладзіміра Стрэле.

A раніцой уся бальніца ведала, што ноччу памёр абмарожаны камісар.

У моргу ляжаў труп пакалечанага цягніком чалавека з забінтаванымі куксамі, якраз як у Адзінца.

7.

Партызан набілася ў кожную хату пад самую столь. Сушыліся світкі, анучы i рукавіцы. У кутах цьмяна паблісквалі запацелыя стрэльбы. Спалі покатам на палках, на печы, на падлозе, трызнілі i кідаліся, камандавалі i ўсхліпвалі спрасонку.

Днём i ноччу за вёскаю хадзіла варта, a наўкол шумела заінелая цёмная пушча. На дубах, як бляшанае, шапацела леташняе лісце, вецер гнаў слупы снежнага пылу, па самыя стрэхі замятаючы замшэлыя пахілыя хаткі.

У Граб'і жыла адна галеча, a ў беднаты заўсёды прасторна i хапае месца падарожнікам i начлежнікам. От пакуль што i прытуліліся тут абодва рудабельскія атрады. Граб'ёўскія гаспадыні саджалі партызан за стол, ставілі чыгун бульбы, місу квашанай капусты або тоўчанае льняное семя.

Неяк надвячоркам у хату, дзе жылі камандзіры атрадаў, прыйшоў Раман Салавей. Мабыць, не было такой шчыліны, куды не пратачыўся б гэты стары. А тут усё пад бокам, i сцежка кожная з маленства знаёма. Схадзіць з Харомнага ў Граб'ё — тое самае, што з хаты ў сзіронак. Не распранаючыся, сеў на лаву, паглядзеў на Максіма Ляўкова.

— Селішча тваё, Максіме, куродымам найшло. Вернется, падзякуй Фэльку Гатальскаму. Ён на ўсіх падтыкае. Старыя твае прыляпіліся да футара Якава Гошкі. Дык не бядуй, перакідаюцца да вясны. Горай, што багата людзей пазабіралі ў заложнікі i пагналі ў Бабруйскую крэпасць. Ульян Жынко i Рыгор Кавалевіч не змаглі ісці, ix тут яса зразу i рашылі. A ўсіх астатніх, як бараноў, навязалі i шампаламі пагналі. Перанялі i Лявона Адзінца. Ён i так ледзь дыхаў, дык у Глуску, казалі, кінулі ў стайню, каб зайшоўся ад холаду.

Кожны распытваў у Рамана пра сваіх, i ён аднаго суцяшаў, другому казаў горкую праўду.

— От седзіцё тут i не чуеце, як на вас расстаўляюць пастку. Акружыць хочуць i парашыць усіх да аднаго. Дык не зявайце. Пільнуўце Смыковіцкую дарогу.

— Добра, дзядзька Раман, не празяваем. А вам, можа, спакайней было б астацца з намі? I Марылю сюды б забралі. Бо шляхта ўсё роўна збыту не дасць.

— Вы ж, можа, доўга тут адседжвацца не будзеце, прыйдзеце нас ратаваць? Толькі збірайце болей сілы. А так не ўстоіце. Ix там, ведаеце, колькі?

— Ну? — спытаў Ляўкоў.

— Як мух на падле.

Раман закінуў за плечы берасцяную вярэньку, нацягнуў аблезлую аблавушку i пайшоў.

Партызаны занялі ўсе дарогі, паставілі за вёскаю трафейныя кулямёты i чакалі ночы. Мароз працінаў навылет. Вакол месяца разбегся вялікі белы круг, высыпалі буйныя зоры, з хвояў звісалі доўгія блакітныя бароды. Было чуваць, як зрываліся з галін i падалі камякі снегу, як ад марозу палусквала сучча.

Узвод Цімоха. Валодзькі прытаіўся за аенежанымі кустамі. Хлопцы ўглядаліся ў зіхатлівую лясную дарогу, нерарэзаную чорнымі ценямі елак, прыслухоўваліся да кожнага шолаху настылай да звону ночы.

Недзе далека, нібы ў пальцах крухмал, зарыпела дарога. Гукі набліжаліся i рабіліся выразныя.

На паваротку паказаўся конь, запрэжаны ў настрамачак саломы. На возе сядзела тры чалавекі, чацвёрты ішоў з лейцамі ў руках. Калі фурманка параўнялася з партызанскаю засадай, хлопцы неспадзеўкі выскачылі з-за кустоў. Трое адразу шуснулі з воза i кінуліся ў лес. Нехта бразнуў затворам.

— Не страляць — прахрыпеў узводны.— Даганяйце i бярыце, як хочаце, толькі не страляць!

Чалавек шэсць кінулася за ўцекачамі. Толькі трашчала сучча ды сыпаўся з галін снег. Да фурмана падскочыў былы матрос Зянон Раговіч:

— Што вязеш?

Нягеглы шляхцюк увесь калаціўся, аж трэслася рэдзенькая казліная бародка.

— А братацка, не ведаю. Самі яны накладалі. Пад саломаю, здэцца, нестацка ёсць. Я ж не вінаваты, жывасілам у падводы пагналі...

— Нябось, мужыка на такое дзела не ўзялі, шэршань гугнявы,— лаяўся Цімох Валодзька, перакульваючы сані з саломаю.

На снег пападалі скручаныя, як вужакі, кулямётныя стужкі i два тупарылыя кулямёты. Хлопцы ix адразу адцягнулі i паставілі за кусты абапал дарогі. Згрэблі ў бакі салому, каб i знаку не было.