Вінцэсь Мудроў - Ператвораныя ў попел

Савецкія газэты называлі Глезаса грэцкім патрыётам, і з гэтым можна пагадзіцца, калі згадаць самую адметную падзею ягонага жыцьця. Цёплай травеньскай ноччу 1941 г. васямнаццацігадовы Маноліс, разам зь сябрам, узьлез на Акропаль і, скінуўшы адтуль фашыстоўскі штандар, узьняў над Атэнамі бела-блакітны сьцяг свабоднай Грэцыі. Неўзабаве “атэнскага Мірона” арыштавалі, потым адпусьцілі, потым зноў арыштавалі; ён зьбег з-пад арышту і, каб не трапляць на вочы акупантам, падаўся ў горы, да партызанаў. Увосень 1944 г., калі ангельскія войскі выбілі немцаў з Атэнаў, партызанскае войска сышло з гор, і ягоныя ачольнікі, пераважна камуністы, паспрабавалі захапіць уладу ў краіне. На той час Маноліс Глезас ужо рэдагаваў газэту “Рызаспастыс”, орган грэцкае кампартыі, і знаходзіўся ў самым эпіцэнтры палітычнай барацьбы, якая хутка перарасла ва ўзброены канфлікт. Камуністы, не атрымаўшы народнай падтрымкі, ізноў падаліся ў горы й разгарнулі партызанскую вайну, ахвярамі якой сталіся тысячы грэкаў.

Наагул, пра дзейнасьць Дэмакратычнай арміі — так называлі грэцкія сталіністы свае «незаконныя ўзброеныя фармаваньні» — і дагэтуль вобмаль згадак у папулярнай і навуковай літаратуры. Трохгадовая грамадзянская вайна ў Грэцыі дарэшты выкінутая з гісторыі, а яна цікавая хаця б тым, што ў ёй бралі актыўны ўдзел савецкія вайскоўцы.

Колькі год таму аўтар гэтых нататак пераглядаў хатні архіў аднаго вэтэрана, і зацікавіўся фотаздымкам, на якім яго гаспадар — тады яшчэ малады чалавек — быў сфатаграфаваны на тле антычных руінаў.

“Гэта ў Грэцыі”, — незадаволена буркнуў вэтэран, а калі я пачаў пытацца, як ён туды патрапіў, яшчэ больш незадаволена прабурчэў, што даваў сакрэтную падпіску і пра сваю “грэцкую камандзіроўку” нічога ня скажа. Паведаміў толькі, што асабіста бачыў тадышняга генэральнага сакратара КПГ Нікаса Захарыядыса, чые партрэты віселі ў кожнай партызанскай зямлянцы.

Вернемся, аднак, у 1948 г., калі Маноліс Глезас патрапіў “у лапы марыянэтак англа-амэрыканскага імпэрыялізму”.

Пасада галоўнага рэдактара галоўнай камуністычнай газэты вымагала паказальнага суду і жорсткага выраку. Так яно і сталася. Знайшліся сьведкі, якія паказалі, што Глезас асабіста ўдзельнічаў у забойствах, і вайсковы суд, прычым двойчы — у чэрвені 1948-га і лютым 1949-га, — вынес яму сьмяротны прысуд.

Ініцыяванае ў Крамлі цунамі “народнага абурэньня” пракацілася ня толькі па Савецкім Саюзе, але й па краінах “народнай дэмакратыі”. Крамлёўскія верхаводы, якія трымалі ў турмах і лягерах мільёны сваіх грамадзянаў, разгарнулі кампанію ў абарону асуджанага грэцкага камуніста. Паўсюдна адбываліся мітынгі, зьбіраліся подпісы за вызваленьне Глезаса, майстры паэтыцкага цэху Саюзу пісьменьнікаў услаўлялі незломнага барацьбіта ў рыфмаваных тэкстах, і ягонае імя неўзабаве ўвайшло ў народны фальклёр.

Мой бацька, афіцэр савецкага войска, распавядаў, як у 1952 г. судзілі — судом афіцэрскай годнасьці — аднаго апівуду. Калі яму пачалі дакараць і пагражаць звальненьнем у запас, той плаксівым голасам выдаў: “Ну што вы да мяне прычапіліся, як да Маноліса Глезаса?”

Кампанія падтрымкі мела плён — “марыянэткі імпэрыялізму” ўрэшце зьмянілі сьмяротнае пакараньне на дзесяць гадоў адседкі, а ў 1954 г. вызвалілі вязьня па амністыі.

Праз чатыры гады Маноліс Глезас ізноў патрапіў за краты — гэтым разам за “садзейнічаньне шпегаўству”, — крамлёўскія валадары паспрабавалі арганізаваць чародную хвалю “народнага гневу”, але само прозьвішча вязьня выклікала ў народа алергію, і кампанія атрымалася даволі млявай. Дый палітычныя прыярытэты зьмяніліся: арэна змаганьня зь міжнародным імпэрыялізмам перамясьцілася на афрыканскі кантынэнт.

Пачатак 60-х прайшоў пад знакам “антыкаляніяльнай барацьбы” народаў Афрыкі. Мастакі-афармляльнікі тае пары, поруч з выявай першага савецкага спадарожніка, малявалі грыбулістых мурынаў, што рвалі цяжкія ланцугі-кайданы. Адно такое кайдана-разрыўнае пано вісела на Полацкім кірмашы, і я, сямігадовы падшыванец, кожны раз з захапленьнем глядзеў на мурына, тузаў бацьку за рукаво і пытаўся: “Гэта хто, Патрыс Лулумба?” “Лумумба, — папраўляў бацька і ці то жартам, ці то ўсур’ёз дадаваў: — дзяяч нацыянальна-вызвольнага руху”.

Як і ў выпадку з Манолісам Глезасам, савецкая прапаганда шмат зрабіла дзеля “раскруткі” камэрцыйнага дырэктара піўной кампаніі “Браконга” Патрыса Лумумбы, які воляй лёсу аж цэлых два месяцы прэм’ерыў у трапічным Конга, пакуль 2 сьнежня 1960 г. ня быў захоплены ў палон “лёкаямі бэльгійскіх калянізатараў і міжнароднай рэакцыі”.