Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Ты не толькі разважлівы, абачлівы, Усяслаў,— нібы пазайздросціў Міндоўг.— Ты — мудры палкаводзец i дзяржаўны муж. Табе быць бы ў вялікай дзяржаве для вялікіх варункаў!

— Я не прагну ні вялікай улады, ні вялікай славы, Мендог. Я хацеў бы дабіцца, можа, зусім малога: каб край i люд наш былі вольныя, самі сабе гаспадары, здаровыя i багатыя, каб яны паважалі сябе i іншых, a іншыя паважалі нас.

— Гэта — не мала, Усяслаў! — Усміхнуўся, хітнуў галавой Міндоўг.— Бо гэтага яшчэ трэба дабіцца! I мудрасцю, i сілай. I можа, на гэта пойдзе нават усё тваё жыццё! А то, можа, i ўнукава!

— Можа,— згадзіўся Усяслаў.— Але тое, пра што казаў,— мая запаветная мара.

— Тое, што я ўмею i магу, тваё, Усяслаў. Не бойся мне здаверыцца. Я пайду за табой i ў агонь, i ў ваду.

— Без гэтага, князь, не ўстояць ні табе, ні нам. Наша суседства цяпер само змушае нас толькі на еднасць i ўзаемную помач. I пра гэта мы мусім чым найменш гаварыць чужым людзям... Пінскі князь Міхаіл, полацкі Брачыслаў — за тое ж...

— Бачу я з непатаптаных манголамі Пінска-Тураўскай, Берасцейскай, вашай, Полацкай i Смаленскай зямель адну роднасную дзяржаву! A калі яшчэ...

— Памаўчым, Мендог! — усміхнуўся Усяслаў.— Давай, кажу, думаць, дбаць пра іншае: як i чым адагнаць ад нашых зямель жалезнага пса, як i чым усцерагчыся ад азіяцкага людажэрнага тыгра? А табе, думаю, яшчэ нямала клопатаў i са сваімі князямі ды з аўкштайцкімі i жамойцкімі кунігасамі...

— Нямала,— уздыхнуў Міндоўг.— Мне ніколі няма спакою. Hi ўночы, ні ўдзень. Дзякуй Богу, што ёсць Навагародак, князь Ізяслаў i ты, а то... Не ехаў бы вось цяпер з табой побач ці быў бы ў выгнанні...

5

Ужо незадоўга перад Навагародкам, на лузе каля невялікай рачулкі Нёўды, Усяслаў спешыў дружыну i загадаў усім чысціць коней, сябе,— якое не вялікае ў ix гора, але трэба вярнуцца ў стольны Навагародак, дзе выйдзе сустракаць ix увесь знатны i просты люд, ахайнымі, ва ўражлівым i захапляльным бляску даспехаў i зброі, велічнымі: войска ёсць войска, апора, гонар i слава княства ды ўсёй, як пачало ўжо гучаць, Навагародскай зямлі.

Асвяжыўшыся, паціху рушылі да Навагародка: наперадзе — два лепшыя вайсковыя трубачы, за імі — княскі сцяганосец з вартаю, а за імі — павозка з труной, накрытай дываном, а за ёй — Усяслаў на любімым арабскім гнядым скакуне (падарунак сірыйскіх купцоў, якія не абміналі i Навагародак), Міндоўг з аховай, а за імі — спачатку знатныя, а потым маладыя дружыннікі. Па пяць вояў у радзе, кожны з ix у правай руцэ трымаў кап'ё з вострай бліскучай пікай, а на поясе — меч, ды ўсе былі ў блішчастых шоламах i шчытах. За дружынамі цягнуўся абоз — павозкі з лупамі i ахова.

Знаёмыя весі з наземнымі пабудовамі, пажылыя людзі з нізка схіленымі галовамі, узрушаныя падлеткі са ззяючымі позіркамі на сур'ёзных, а то i строгіх вояў, цікаўныя басаногія дзеці ў кашульках, палі са збажыной, статкі кароў, авечак i коз, старажытныя, парослыя травой курганы i свежыя могільнікі з драўлянымі крыжамі, а сям-там i з агароджамі, а нарэшце пасад з могільнікам багатых людзей на поўдні i з многімі шыкоўнымі двух i нават трохпавярховымі цаглянымі i драўлянымі купецкімі i рамесніцкімі дамамі ў дэнтры i на поўначы i зусім нарэшце строгі дзядзінец на высокай гары — усё гэта блізкае, роднае ўсцешна i трывожна змушала ўтрапёна забіцца сэрца.

Навагародцам ужо данеслі жалобную вестку — купцы, рамеснікі, кавалі, ювеліры, ганчары, шаўцы i краўцы, чэлядзь, бацькі, жонкі i дзеці дружыннікаў сустракалі ix не з усмешкамі ды радасным галёканнем, як раней, а са смуткам, а заадно ўзіраючыся ў твары вояў: а мой, наш жывы? Убачыўшы роднага чалавека, не выяўляючы ўсмешак, аднак па-чалавечаму радаваліся ў душы: у вачах мільгалі шчаслівыя агеньчыкі. Як не было шмат старых, маладых i юных твараў па адзін i другі бок іхняй калоны, Усяслаў адразу ўбачыў сваіх слуг, дачку Звеніславу — тая, высакаватая, мабыць, не зусім з мяккімі, a мужнаватымі рысамі твару, толькі на міг абмацала яго вачыма, прывітальна махнула рукой i, выцягваючыся, пачала шукаць позіркам мужа-баярына, Васілька, які быў праваю рукой у княжыча-нябожчыка, адным са старшых у маладой дружыне,— а пасля, калі па апушчаным ужо мосце з аплазаваных моцных бярвёнаў праз галавакружны роў з вадою (яго глыбіня i шырыня больш чым у пяць чалавечых ростаў) мінулі шырачэзны, амаль трыццаць крокаў у каменным падмурку, i высокі, больш чым у тры чалавечыя росты i наверсе шырынёй у пяць крокаў абкладзены каменнямі земляны вал i ўехалі ў невялікі, але ўтульны дзядзінец, Усяслаў адразу ўтаропіў позірк у навагародскіх старэйшын, якія вакол князя Ізяслава, Міндоўгавых Ганны, Войшалка i Дануты стаялі каля княскага двухпавярховага церама-палаца i чакалі жалобную працэсію. Пад'язджаючы бліжэй i бліжэй, Усяслаў бачыў на твары добра знаёмых радцаў не толькі шчырую жалобу, што была перад пасадам у вачах людзей больш нізкага звання: тут той-сёй засмучаўся, але той-сёй i ў жалобе меў свае тайныя помыслы. Затым Усяслаў чэпка зірнуў на баярына дворскага i ключніка Расціслава — той, старэйшы на гадоў пяць, тоўсты, з вялікім падволічам на шыі i з мясістымі шчокамі ды носам, таксама навёў на яго вузенькія вочкі, працінаў, нібы намагаючыся ўбачыць, колькі ж адчаю i болю ў яго, Усяслававай, душы, а потым, выяўляючы да яго пагарду, перавёў позірк на труну. Расціслаў i ён ужо даўно жылі ў паўтайнай варажбе, супернічаючы перад князем i Радай; тут, у Навагародку, улада i сіла была ў яго, Усяслава, але Расціслаў усё роўна стаяў на яго дарозе, заўсёды папраўляў i шкодзіў: меў апеку ад галіцка-валынскага валадара i ягонага дворскага, паколькі яго жонка Раксана — не толькі ўраджэнка тых мясцін, але i сваячка таго дворскага, Андрэя. Расціслаў быў тут найбольш буйным Данілавым выведнікам i апірышчам; усё, за што на днях папікаў Усяслава Андрэй-дворскі, якраз перадаў у Холм, Данілаву сталіцу, Расціслаў. Цяпер, калі такое гора, той, канечне ж, паспрабуе настроіць князя Ізяслава i Раду супраць яго, як спрабаваў раней спажыць у сваю карысць смерць княгіні, заўчасную пагібель старэйшых княжычаў.