Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Па аповедзе тых, хто ведае карту зямлі, манголы захапілі дзяржаву Kapo[ 33 33 Землі сённяшняй Карэі. ], дзе, як кажуць, край зямлі, вялізнае мора, за якім узыходзіць сонца, заваявалі тангутаў[ 34 34 Насельнікі паўночна-заходняй вобласці Кітая. ], а пасля, звыкшыся ўжо з пустынямі, гарамі, шырокімі альбо бурнымі рэчкамі, спапялілі цёплы i ўрадлівы край шматлікага цемнатварага люду, які мае зялёны сцяг прарока[ 35 35 Маюцца на ўвазе продкі казахаў, таджыкаў, кіргізаў, узбекаў, туркменаў, іранцаў i інш. ], скарылі гордыя каўказскія плямёны, папоўнілі свае сілы полаўцамі-кіпчакамі[ 36 36 Полаўцы-кіпчакі (куманы)— народнасць цюркскай групы — жылі ў стэпах Каўказа i Паўночнага Прычарнамор'я. Іхні галоўны горад Шарукань, мяркуюць, быў паблізу Харкава. ], услалі трупамі зямлю русічаў аж да Ноўгарада, а потым, абмінаючы радзімічаў, зачапіўшы ўскраіны Турава-Пінскай i Берасцейскай зямель, зруйнавалі Кіеў i па Галіцка-Валынскай зямлі, гонячы перад сабой полчышчы больш чым з сарака паваяваных плямён i народаў, уварваліся ў «вячэрнія краіны», каб дайсці да апошняга мора[ 37 37 Тады Зямлю ўяўлялі востравам, акружаным вадой, дзе за заходам сонца была суцэльная цемра. ], за якое заходзіць сонца, а гэта значыць, заваяваць Сусвет i ўладаром яго назаўсёды зрабіць манголаў.

Жах ад пяцьсоттысячнай віхурнай i згуртаванай арды Батыя — Чынгісханавага ўнука — зведалі многія польскія, венгерскія, чэшскія, мараўскія, багемскія, нямецкія землі (ахаваныя жалезам нямецкія рыцары лічылі сябе самай перадавою i непераможнаю сілай, але манголы разбілі ix ушчэнт). Валасы дыбам сталі ад страху ў італійцаў i франкаў, a Рымскі Папа, гаварылі, збег са сваёй рэзідэнцыі ў Францыю, a рымска-германскі імператар Фрыдрых II Гогенштаўфен у Сіцыліі ўпотай трымаў судна, каб на ім у самую небяспечную хвіліну збегчы ў Александрыю ці ў Бейрут. Ён, як i кароль франкаў Людовік IX, нібы не чуў слёзных просьбаў славян, якія спрабавалі запыніць манголаў.

Джыхангір — Заваёўнік Сусвету — Батый чамусьці (смерць у Карокуруме вялікага кагана Угедэя i тамтутэйшы неспакой? Боязь пакідаць агромністы тыл без вялікай сілы? Тайныя перамовы з Папам альбо яшчэ што-небудзь?) нечакана павярнуў сваю конніцу і, цяжка цягнучы напханы жывот, як тыгр пасля ўдалага палявання на буйнага звера, паволі адышоў. Ажно ў Каракорум. Там абралі новым вялікім каганам Гуюка, а Батыю зноў уручылі бацькаў Паволжскі край, i ён зноў вярнуўся ў палавецкія стэпы — уладаром над полаўцамі i Руссю, наглядачом над Еўропаю.

Як даходзяць чуткі, i Гуюк, i Батый, маючы вялікую сілу, зусім не тояцца, што зноў пойдуць на заходнія краіны, а пакуль што Батый у нізоўях Іціля будуе сваю сталіцу.

Той, хто пабачыў ужо Сарай-Бату, ажно хітае галавой: такога горада, як гэты, яшчэ нідзе не было: ён будуецца з усяго, што захапілі i цяпер бяруць манголы ад паваяваных імі зямель як на Усходзе, так i на Захадзе. З Нябеснай імперыі[ 38 38 З Кітая. ] мудрацы i грамацеі вучаць, як кіраваць дзяржавай i гаспадарыць, навучаюць кніжнай мудрасці i музыцы, а таксама адтуль дальнабойныя агнямёты i сухі пясок[ 39 39 Маецца на ўвазе порах. ], што ўспыхвае i ўзрывае самыя тоўстыя сцены: дойлідства — візантыйскае, маўрытанскае, асіра-вавілонскае i егіпецкае, а таксама з Рыма, Русі, Каўказа, Егіпта, Сірыі, Палесціны, Ірака, Ірана, ад туркаў-сельджукаў, з Венецыі, Парыжа i Лондана. Каго з будаўнікоў, кавалёў, збраяроў, ганчароў, гарбароў, ткачоў, ювеліраў i іншых майстроў прывялі туды на валасяным аркане, хто, выцерпеўшы далёкі шлях i нягоды, прыбыў сам, каб зарабіць.

Батый i іншая знаць пасяліліся ў камяніцах, але жывуць там толькі халоднай зімою, улетку выязджаюць у стэп, у шатры i юрты. Як i раней, увесь люд (кажуць, у Сарай-Бату больш двухсот тысяч насельнікаў) можа сабрацца, ускочыць на коней i пайсці ў паход менш чым за гадзіну.

Там некалькі рэлігій, стаяць мячэці, праваслаўныя i каталіцкія храмы. З усіх падуладных краёў прыходзіць туды дзесятае ад усяго — дзесяты воін, дзесятая дзяўчына, дзесяты конь рознай масці i дзесятае ад любога статку, дзесятае ад жніва, прыбывае даніна i не з паваяваных зямель — кажуць, з далёкага Індыйскага царства, куды, гаварылі, Чынгісхан не пайшоў з-за спякоты.

Што да Кіева, Уладзіміра, Цверы i дальшых, паморскіх, краёў, дык ix манголы аддалі уладзімірскаму князю Яраславу як вярхоўнаму на Русі, але там, як даходзіць да Навагародка, пачынаюць усё больш гаспадарыць Батыевы намеснікі, баскакі. Яны сёлета ўзяліся меціць, перапісваць усё i ўсіх на землях русічаў, каб лепш абіраць ix. Хто з князёў не стаў на калені, не вытрываў абраз i зняваг, таго пабілі, хто хоча ўратаваць сябе, сям'ю i падданых, той месяцамі выкленчвае ў Батыя ці ў далёкай мангольскай сталіцы за Байкалам ярлык на княжанне, a калі выпрасіў яго, як Яраслаў сабе i сынам, мусіць служыць Батыю пакорліва. I, мабыць, няма для тых іншага выйсця. Іначай Батый разбурыць, папаліць, звядзе ў палон i тое, што ацалела ці начало адраджацца. А заадно вялікая надзея на царкву, якую манголы не чапаюць, ды на пладавітасць маладых жанчын, якія дадуць роднай заняволенай зямлі i рукі рабочыя, i вояў.