Янка Брыль - Сёння і памяць

*

Гады ўжо са тры прайшло пасля прачытання «Славы і хвалы» [ 30 30 Раман Я. Івашкевіча. ] а ўсё яшчэ помніцца, як традыцыйна па-панску аўтар глядзеў на падзеі грамадзянскай вайны на Украіне. Верны «малоец» выручыў, данёс добрым папам, што трэба ўцякаць, дапамог... Штосьці так: не факт, а дух памятаю. Для гэтага і спатрэбіўся прадстаўнік народа, сялянства, перад якім адкрылася свабода. Для сваіх ён, той «малоец»,— здраднік, а папам ён патрэбен — толькі для саміх сябе...

*

Я стаміўся ад запасу сваіх успамінаў, але ж і іншых у мяне няма.

*

Падбіраю, мяняю, прыдумваю, каб у выніку атрымалася як найбольш натуральна, праўдзіва, а потым крытыка лічыць такое ледзь не проста ўспамінам.

Гаварыў жа N.— з усмешачкай маладое вышэйшасці, ці што,— чытаючы з трыбуны свой гадавы агляд: «Цяпер пайшла ў нас проза ўспамінальная...» Туды ж і мой «Золак» аднёс.

*

Андрэ [ 31 31 Рабер Андрэ (нар. у 1921) — французскі пісьменнік. ] «Дитя-зеркало». Чытаў і думаў, што не аднаму мне захацелася напісаць свой «Золак». «Лета к суровой прозе клонят». Да роздуму, які — няхай сабе! — чытаецца нямногімі. Андрыч успамінаецца, яго «пасмяротныя» апавяданні. Такое хочацца пісаць. Такім хочацца бачыць тое, што цяпер раблю.

*

Сосны, бярозы, верас. Карычнева-жоўта-паласаты і тоўсты, як цукерка-падушачка, чмель. Дзве бусінкі-бруснічыны. І добрая кніга. Харчук [ 32 32 Барыс Харчук (пар. у 1931) — украінскі пісьменнік. ], пра якога чуў добрае ад сяброў, якога ні разу не бачыў, а які прыслаў мне свой том выбранага з цёплым і, верыцца, шчырым аўтографам. Прыемна гэта, калі пісьменнік піша пісьменніку (пра што калісьці пісаў мне Паустоўскі), і трэба так рабіць.

Блакнот каля самай зямлі, як простая прылада працы. Згадваецца запіс для «Дажджлівага, сонечнага жніўня»: «Добра так пісаць, калі і блакнот і душа ў траве».

Няўжо прывыкну тут, у гэтых, амаль зусім родных мясцінах, і буду жыць ды працаваць, падзяліўшы дом на зямлі на два: Мінск і Крынічнае? Ёсць жа ў Танка Нарач, і ў іншых свае куты, яшчэ далей, чым будзе тут мой.

*

У трыццаць трэцім — трыццаць восьмым гадах, будучы ўжо дарослым, я слухаў расказы нашага суседа пра баі ў Маньчжурыі, і тады мне тое здавалася такім ужо далёкім, проста гістарычным. А было ж яно праз 29-34 гады пасля падзей, у якіх наш сусед, жывы чалавек, удзельнічаў.

А ўчора мы, выпадкова сустрэўшыся з В. Ш. на яго зацішным, цёплым хутары, жыва для нас успаміналі верасень трыццаць дзевятага года, вайну, і хутка вось будзе ўжо... сорак два гады, як тое адбывалася, тое, у чым мы бралі ўдзел.

Як шмат пражыла, перажыта. Аж сцішнавата часам заглянуць у глыбіню мінулага, якое — і тваё...

*

Учарашняе, вячэрняе.

Прайшлі, прагулі камбайны, агалілася і смачна запахла вільготна-травяністае ржышча. І адразу — буслы, бо жыта было каля лугу, адкуль сюды хаваліся жабы.

Два хлопчыкі пад'язджалі ў кузаве грузавіка, які браў ад камбайна жыта. Як толькі яно шухне з трубы ў кузаў, малыя лезуць пад зерневы вадаспад, як пад душ, і крычаць ды смяюцца. А што і пыл, і горача — нічога: блізка Нёман!..

А цяпер вось ранішні туман не знізу падняўся, а спусціўся зверху, з невысокай, лёгкай хмарнасці. Ён захапіў верх лясное «пілы», а пад ім, на цёмным фоне недалёкага лесу, хораша бачыцца і недажатае ўчора жыта, і ржышча з торбамі саломы, і два камбайны, што пазней дакончаць учарашняе, і сад з «сілпымі» яблынямі ў бульбе. Восем градусаў. Росна. Азяблыя вяргіні і драбнейшыя, але вышэйшыя,

для нас і для самой гаспадыні безымянныя кветкі, бледна-ружовыя, у якіх учора, у апошнім сонцы, працавалі пчолы, чым я палюбаваўся на ганку зблізку.

Р. абураецца ў пісьме, перадаючы мне пачутую на аўтобусным прыпынку ў Карэлічах гутарку двух «інтэлігентаў»:

«Кто теперь не ворует? А тот, кто не ворует, тот грабит свою семью».

«Хачу, каб балела, хачу, каб балела...» Так паўтараў я ў душы калісьці, перад якім-небудзь болем. Скажам, у дантыста.

І да смерці так ставіцца? Будзе лягчэй?

Карандашная ці чарнільная рыса на чыстай паперы, на полі кнігі ці часопіса — як гэта хораша, вельмі па-свойму адчуваецца ў прыродзе. Нават калі ты не ў лесе, не па траве, а калі прырода так вось — за сонечным акном.

Пысін усё-такі памёр [ 33 33 Гэтая вестка з Магілёва ў Мінск прыходзіла двойчы. ].

Ад гэтай весткі — другой, канчатковай — уражанне такое, як быццам уся наша паэзія патроху памірае. Адзін за адным. А хто ж застаецца?..

Захацелася штосьці рабіць. Каб не спазніцца. Аднак чытаў далей. Нa выбар — раздзелы з купленых учора ўспамінаў Дастаеўскага Потым — жнівеньскі пумар «Полымя». Танкавы вершы, дзе роздум, яшчэ сталейшы, і спеласць, яшчэ ўсё ранейшая. Пасля, напрасткі перабрыўшы цераз вялізнае празаічнае поле, раптам — Пысін. Як развітанне!..