Віктар Казько - Неруш

— Не паеду я па тую бульбу і салому...

— Як гэта но паедзеш, як гэта но паедзеш. Я са скуры вылузвалася. Я са Шчурам дамовіўся наконт машыны. Яны сваё будуць забіраць і паша ўскінуць. Вось табе і работы ўсёй.

— З'ездзі, Васька,— гэта загаварыла ўжо ў лад з Барздыкамі і Надзька.

— Васька злосна налёг на лом.

— Спеліся, з'езджу, заўтра скочу. Стану злодзеем заўтра і я. А сёння не лезьце пад руку.— I вянцы распаліся, раз'ехаліся, нішто ўжо не ўтрымала бярвенне, і яно пакацілася па зямлі, сеючы сухі мох і пыл, што запасіўся гадамі. З паза, што быў выдзеўбаны паміж апошнім вянцом і штандарай, выпырхнулі, закружыліся стракатыя паперкі, як пясок, нацяклі медныя і срэбныя манеты.

— Грошы, грошыкі,— першай апамяталася, выдыхнула з сябе Барздычыха.

А грузчыкаў як ветрам змяло з машыны, так хутка кінуліся яны да гэтых паперак і манет. I толькі Надзька не кранулася з месца, замерла, дзе заспелі яе гэты звон і шолах, і недаўменне было ў яе вачах.

— Ай ды Барздыкі, на грошах жылі, на грошах сядзелі і елі,— толькі галовамі пакручвалі грузчыкі.— Паглядзі ты па яго, бедненькім прыкідваўся.

— I мне ні слова,— наступала на Барздыку Барздычыха, размахваючы паперкамі. Той апасліва адсоўваўся ад яе.

— Не ведаў, не ведаў я, ні сном, ні духам...

— Якія гэта грошы? — углядаўся ў паперкі Васька.— Мільёны.

— Мільёны! — Барздычыха шпурнула ў твар мужыку грошы.— А я за капейчыну ўсё жыццё білася. А я ані сабе, ані дзецям.

— Керанкі гэта, мама,— плюнуў Васька.— Царскія сотні, пятакі аж Пятра Першага яшчэ. I злотыя польскія. Маркі кайзераўскія і гітлераўскія... Ну, запаслівы дзед Саўка, ад кожнай улады грошай узяў...

— Прыдбаў багацтва твой дзед,— пасміхаліся грузчыкі.— Пакінуў табе спадчыну... З такой пагоды, Васька, чатыры дванаццаць адвалі і нам. Мільёнаў нам не трэба: чатыры дванаццаць.

— Вось гэта чатыры, а гэты вялікі на ўсе дванаццаць,— і Васька паказаў рабочым дулю,— Чаго пасталі, чаго скаліцеся?

— А таго, што пашанцавала табе, Васька. Шукаў золата дзеда Саўкі і знайшоў.

— Знайшоў... Эх, дзед Саўка, дзед Саўка,— Васька падняў некалькі паперак, зачарпнуў жменю капеек, падыйшоў да Надзькі, кінуў усё гэта над ногі ёй: — Бяры, мо табе трэба... Дзед Саўка, дзед Саўка, а я так верыў, і плюнуць няма на што. Дзеля чаго, навошта? Выгады ім, выгады ім... З'езджу прывязу бульбы, саломы прывязу, выгадвайце, яшчэ чаго прывезці, украсці што, надуць, падмануць каго, каго купіць за гэтыя керанкі, маркі, злотыя, мільёны.

Надзька моўчкі сядзела на бервяне і не слухала Ваську, моўчкі варушыла грошы. Ад разбуранага дома павявала ўжо нежыццю, ляцелі па ветры надзеі дзеда Саўкі, не вартыя, каб на іх і плюнулі. Скраблі адзенне і абутак, людзі адбіваліся ад іх. Надзька пацягнулася да адной з паперчын, пашкадавала яе, але не дацягнулася, адняла руку ад мільёна, невідушчымі вачыма ўтаропілася перад сабой, мякка і асцярожна прыціснуўшы далоні да жывата. А вецер працягваў забаўляцца мільёнамі, рыззём, старызною, неіснуючым ужо, пакінутым людзьмі Княжборам, прахам хат, якіх ужо не было, і хлявоў. Усім, што некалі складала жыццё, што жыло разам з людзьмі і цяпер павінна было адысці ў небыццё. І прах гэты быў уедлівы і ліпкі, і былі ў ім горыч і прысмак палыну і пах хлеба, і нейкая разгубленасць была і замяшанне, і цяпло нейкай далоні адчувалася — адчувалася ўсё, што спадарожнічала некалі людзям і іх жыццю. 1 здавалася, што нехта нябачны ўсё ж застаўся ў тым старым, разбураным Кпяжборы, застаўся, каб сцерагчы гэты дух і гэты пах, каб яго ніколі не выветрыла, мо ўсё ж знойдзецца гаспадар, мо ўсё ж прыйдзе, запатрабуе ўсё гэта назад.

З горада перадалі тэлефанаграму: едзе сакратар райкома з дэлегацыяй. Што за дэлегацыя, бухгалтарка, якая прымала тэлефанаграму, не ведала. Дэлегацыя, і ўсё Мацвей папрасіў сустрэць яе старшыню пассавета, а сам знік.

Сакратар на бюро пастойваў, каб за знішчэнне дамбы і шлюзаў выключыць Мацвея з партыі. І мог бы ён развітацца з партбілетам, і развітаўся б, калі б не заступніцтва Сяргея Кузьміча. Абышлося вымоваю і суровым вусным наказам: калі нешта падобнае будзе яшчэ раз, тады... Нешта падобнае было. Праўдзівей кажучы, гэтае нешта падобнае мела, як гаворыцца, месца да дамб і шлюзаў, але яго ніхто не пакараў за тое, як бы ніхто не прыкмеціў. Мацвей замест бульбы і збожжа пасеяў травы, а каб не бачна было з дарогі, прыхаваў тыя травы пасеянымі каля дарогі пшаніцай і кукурузай. I цяпер гэты грэх яго быў навідавоку — пшаніцу паўсюдна зжалі, і травы стаялі амаль што голыя і бачныя здалёку. Мацвею было зусім не з рукі выкручвацца перад сакратаром, апраўдвацца перад ім, які лічыў, што збожжа і ёсць корм жывёле і ніякая трава не здольная замяніць гэты корм. Ён і слухаць не хацеў пра тое, што прапашныя спусташаюць тарфянікі, што яны і так ужо загубілі сантыметраў трыццаць гэтых тарфянікаў, праз год-два іх палі будуць голымі, выйдзе вонку палескі пясочак, і тады хоць локці грызі — нічога ўжо не вырасце: ні зерня, ні бульбіны, ні травы. Канечне, Мацвей мог звярнуцца па дапамогу да таго ж Сяргея Кузьміча. Але райком жа быў бліжэй, чым абком, і ён падпарадкоўваўся райкому. Мацвей прайшоўся па новым Княжборы, радасны, але і трохі заклапочаны: голы быў яшчэ пасёлак, неабжыты, на ўсю вуліцу тры-чатыры чэзлыя дрэўцы, і тыя пасажаныя яшчэ будаўнікамі.