Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

З другога кута гумна гаварыў Бугроў, узбуджана, захліпіста:

— Не бойцеся, хлопцы. Канчаецца іхняе царства.

Нехта цяжка, з прысвістам, кашляў. Кузьма ўстаў, трымаючыся рукамі за бярвенні, пайшоў уздоўж сцяны. На пальцы наліпала сухое павуцінне. У адным месцы, там, дзе ў бервяне была вялікая шчыліна, убачыў, як снуе павучок кросны. Штосьці раптам заныла ў грудзях. Захацелася сціснуцца ў камяк, схавацца ад гэтага страшнага крывавага свету, зрабіцца павучком, маленькім, шэрым, непрыкметным.

З-за высокай цаглянай сцяны была відаць верхавіна маладзенькай ліпы. Восеньскія халады ўжо абпалілі на ёй лісце: жаўтлявае, бурае, мёртвае, яно слаба трапяталася на тоненькіх карычневых галінках. Вось-вось сарвецца, трохі пакружыцца і ўпадзе пад бліскучыя боты турэмнага наглядчыка. Наглядчык, высокі, ледзь не сажань ростам, касцісты, з бледным, сонным тварам флегматыка, з ключамі ад камер і свістком на поясе, стаяў, прыхіліўшыся да сцяны, і грыз гарбузікі. Рабіў гэта ён вельмі сур'ёзна, з усведамленнем уласнай годнасці. Падкіне на далоні гарбузік, прыжмурыць вока, р-раз! — кінуў гарбузік у рот, спаймаў яго зубамі, потым — хрусь! хрусь! — раскусіў і выплёўвае, з прысвістам, белыя шалупкі. Шалупкі ляцелі далёка, падалі ў лужыну.

Зняволеныя працавалі на турэмным двары. Начальства вырашыла зрабіць сцяну вышэйшай і таўсцейшай, а для гэтага трэба было выкапаць траншэю для падмурка. Рыдлёўкі ледзь уваходзілі ў вільготную, спрасаваную сотнямі ног зямлю.

— Для сябе ж стараемся — клетку будуем, — нявесела сказаў Кузьма і крутнуў галавой, каб страсці з ілба і броваў пот, што заліваў вочы.

— Не бядуй, зямеля, цяплей зімой будзе, — засмяяўся Юшкоў. — Ды і нядоўга нам тут ужо кукаваць засталося. Возьмуць бальшавікі ўладу, выйдзем мы з турмы, а ў яе Сцяпанавіча пасадзім. Правільна я кажу, Сцяпанавіч? — хітравата глянуў ён на наглядчыка.

Той выплюнуў з рота новую порцыю шалупак, спакойна адказаў:

— Пажывём — пабачым. Ды, я думаю, я і тады спатрэблюся. Мікалаю служыў, служу Часоваму ўраду, магу і бальшавікам падсобіць такіх, як ты, доўгаязыкіх, пільнаваць.

— Іч ты, — збіў на патыліцу шапку Юшкоў. — Можа, табе яшчэ ордэн даць за тваю службу цэрберскую?

— Якую, якую службу? — выцягнуў шыю, не зразумеў наглядчык.

— Гэта табе доўга тлумачыць. А так ты чалавек нічога, Сцяпанавіч. Я тады табе камеру сушэйшую падшукаю, па старой дружбе.

— Давай капай, — пасуравеў наглядчык, — а то вунь начальнік турмы ідзе...

Юшкоў азірнуўся, убачыў начальніка і пачаў дзяўбці рыдлёўкай зямлю.

Вось ужо месяц, як Кузьма з Юшковым знаходзіліся ў мінскай турме. З таго гумна ў вёсцы Пагулянцы лёс раскідаў каго куды. Бугрова з Беламесных у штрафную роту на Румынскі фронт, аднаго салдата з пераламанай сківіцай — Стахееў пастараўся! — у турэмны шпіталь, яшчэ траіх — некуды ў Турцыю, у крэпасць Карс, а іх — спачатку на мінскую гаўптвахту. На гаўптвахце парадкі былі строгія: кармілі раз у суткі, ледзь слова пікнуў — у карцэр, дзе замест падлогі — халодная гразь. Гаўптвахта суседнічала з архірэйскім саборам, і што б ні рабіў, дзе б ні быў, уладны, строгі гул званоў стаяў над галавой. Часам яны дзінькалі сумна, ледзь чутна, загадкава і пяшчотна, часам стагналі і грымелі, як лес у навальніцу. Кузьма не знаходзіў тады сабе месца, ледзь не затыкаў вушы, а Юшкоў смяяўся, гразіў званам кулаком:

— Давайце, давайце, медналобыя. Хто каго перакрычыць!

Жывучым чалавекам быў Юшкоў. Іншы б на яго месцы не хутка стаў на ногі пасля казацкіх прыкладаў і бізуноў. А ён трохі павойкаў, пахадзіў з сінякамі на твары, і зноў — усмешка на ўвесь рот, бегае, як семнаццацігадовы, жартуе:

— У мяне скура на ўральскім агні загартаваная. Аб мяне обермайстар Селіванаў, як выпіўшы быў на вялікдзень, жалезную качаргу зламаў.

Кузьма ж, наадварот, сам адчуваў гэта, паспакайнеў, пасталеў. Смерць Пчалаводава і здрада Галасоўскай яшчэ балюча ўспаміналіся яму, але ўжо не было ва ўспамінах той вастрыні, той безвыходнасці, ад якой, здаецца б, рукі на сябе наклаў.

Дзён праз дзесяць з гаўптвахты іх перавялі ў турму на вуліцу Серпухаўскую. У турме яны чакалі суда, але судзіць іх чамусьці не спяшаліся. Не да іх, пэўна, было суддзям у час, калі ўся краіна напамінала вулкан, што вось-вось узарвецца. У турме было лягчэй, чым на гаўптвахце.

Нарэшце, калі ўжо добра сцямнела, наглядчык даў сігнал канчаць работу. Ачысцілі ад гразі рыдлёўкі, апаласнулі халоднай дажджавой вадой, што стаяла ў вялікай металічнай скрыні, рукі і твары. Кузьма ў апошні раз глянуў на ліпу, на неба, ярка-чырвонае, халоднае. У думках развітаўся з імі да заўтрашняга дня і пайшоў у сваю камеру. Хадзілі толькі строем, і ён ішоў, цяжка ўздымаючы стомленыя, ачыгунелыя ногі, хукаючы на анямелыя ад холаду рукі, і бачыў перад сабой круглую стрыжаную патыліцу Кабскага. Кабскі быў адзіны цывільны сярод іх. Усе астатнія чатырнаццаць чалавек — шэрыя акопнікі: пяцёра з 2-га Сібірскага стралковага палка, што стаяў у Мінску, і дзевяць Казакаў з Нясвіжа, з 2-й Уральскай дывізіі. Усе трапілі ў турму за адно і тое ж: абрыдла вайна. І толькі Кабскі, хадзілі чуткі, трапіў за нейкую спекуляцыю.