Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

«Гаварыць лёгка. Ты б поле ўзараў, поту салёнага паглытаў», — ужо не раз думаў ён, гледзячы, як упэўнена вылазіць на трыбуну чарговы прамоўца. Такія думкі былі ў ім, відаць, ад спрадвечнай сялянскай маўклівасці, спрадвечнай адзіноты, калі толькі зямля, конь ды плуг цэлы дзень перад вачамі, і няма з кім перакінуцца слоўцам. А калі і стрэнеш жывую душу, то, аказваецца, і гаварыць няма аб чым. Хіба пра сваю паласу, свайго каня, якога трэба падкаваць, пра ўчарашні дождж, што збіў з яблынь квецень. І ўсё будзённымі, шэрымі словамі. Але нават і такія словы, як плугі, сціраюцца ад частага ўжытку.

Яны выбіраліся з натоўпу, як раптам Пчалаводаў таўхануў Кузьму пад бок:

— Чуеш? Пра цябе гавораць.

Кузьма вельмі здзівіўся, прыслухаўся.

— Таму, што ён селянін, такі ж, як і вы, селянін у салдацкім шынялі, — гаварыў Жабрэеў. — Ён спіць у траншэі і сніць сваю зямлю, свой плуг, які пакрыўся ржою. І адна ў яго думка: хутчэй разбіць праклятага германца і вярнуцца да мірнай працы. Такіх, як Кузьма Радзімовіч, вельмі многа. І я заклікаю вас: уступайце, як і ён, у партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Толькі наша партыя разумее селяніна, абараняе яго інтарэсы.

Юшкоў насцярожана глянуў на Кузьму:

— Дык ты, аказваецца, эсэр. А маўчыш!

— Нікуды я не ўступаў, — пачырванеўшы, запярэчыў Кузьма, — гэты Жабрэеў наплёў, чаго не было.

У палкавы камітэт з Кузьмовых знаёмых выбралі Івана Беламесных, Жабрэева, штабс-капітана Кукаверава і графіню — сястру міласэрдзя — прозвішча яе аказалася Галасоўская.

«Смелая і рашучая, — думаў Кузьма пра Галасоўскую. — І прыгожая...»

Гэтая апошняя якасць сястры міласэрдзя найбольш уражвала Кузьму: сярод крыві і бруду, сярод смерці і знішчэння, сярод салёных акопных анекдотаў павінна было, хоць у марах, быць у чалавека нешта светлае, чыстае, патаемнае, сваё, як вірлівая крынічка ў лузе, якая хаваецца ў густой траве, якую ведаеш толькі ты адзін ды яшчэ неба і вецер. Без гэтага нельга, без гэтага чалавек можа незаўважна для сябе самога апусціцца ніжэй той рысы, якая аддзяляе яго ад бяздушнага аўтамата, ад жывёлы. Чым гэта называецца? Ідэалам? Богам у душы? Кузьма, вядома, не мог даваць такія вызначэнні, ён проста не ведаў іх і не чуў пра іх. Але на самым дне ягонай душы разгараўся кволы агеньчык, які запаліла гэта дзіўная, незразумелая, прыгожая жанчына, амазонка, што жыла сярод грубых, ачарсцвелых душою мужчын і ў той жа час заставалася светлай і чыстай. Ён не быў наіўны. Ён разумеў, што не пара ёй: багатай і прыгожай, з блакітнай графскай крывёю пад далікатнай белай скурай. Ён нікому нічога не мог сказаць, бо яго адразу б засмяялі, проста палічылі б дурнем. Але ніхто не мог адабраць у яго права ў рэдкія хвіліны сустрэч глядзець на яе здалёк, бачыць яе гордую галаву, тонкія маленькія рукі, чорныя валасы, якія вельмі добра ўпрыгожваў бы вянок са звычайных палявых кветак, што ўлетку растуць каля Чмялёў. Ніхто не мог забараніць яму ў думках плесці гэты вянок.

Пад вечар выехалі з Нясвіжа. Паручнік Стахееў, як ні шукалі яго, як ні чакалі, нібы праз зямлю праваліўся.

— Збег, — адразу растлумачыў усім Юшкоў. — Яму, сцерве, нашы парадкі, як нож у горла. Помню, ён мяне муштраваў: «Кладзіся! Устаць! Кладзіся! Устаць!» Звер, не лепшы за Кіпцюрчыка. Муштруе, у гразь кладзе, а сам смяецца: «Цярпі, пяхота. Мае дзяды на тваіх верхам ездзілі...» Шкада, што я да яго не паспеў дабрацца. Я б яму паездзіў.

Чырвонае сонца садзілася за вежамі замка, нібы крывёю абпырсквала іх. Пасля тлуму мітынгу, шуму і крыку незвычайная цішыня стаяла ўсюды. Падмарожвала. Блішчасты тоненькі лёд зацягнуў каляіны, крышыўся і звінеў пад коламі фурманкі, як шкло. На небе з густой халоднай сінечы выплывалі зоркі.

— Іван, — спытаўся Кузьма ў Юшкова, — а куды ты сваю гранату дзеў?

— Якую гранату? — спачатку не зразумеў Юшкоў, а потым затросся ад рогату. — Гэ, хлопцы, дык я і вас напалохаў. Гэта ж бінокль, нямецкі цэйс. Я яго, як у дазор хадзілі, зняў з іхняга афіцэра забітага... — Ён дастаў з-за пазухі бінокль, даў патрымаць Кузьме: — Харошая штука. Я, як дзяўчаты з лазарэта прыходзілі да апалчэнцаў, глядзеў. Ну ж і ціскалі «крыжаносцы» сястрычак.

— Дай і я пагляджу, — папрасіў Кузьма.

Ён перадаў лейцы Пчалаводаву, няўмела прыклаў бінокль да вачэй. На чыстым полі заскакалі рысачкі, крыжыкі.

— Ты вось гэту штукенцыю крутані, — параіў Юшкоў.

Праз колькі імгненняў лес, што кволай сіняватай палоскай віднеўся на небасхіле, раптам быццам вырас, быццам падбег да іхняй фурманкі. Нават птушынае гняздо чарнелася на тонкай высокай сухадрэвіне. Кузьма павольна вёў біноклем па лесе, па вялікай паляне, над якой віўся густы белы дым — пэўна, нехта запаліў вогнішча. Вось відзён на паляне стажок сена, ужо абскубаны знізу. На стажку сядзіць варона. Усё такое мірнае, зразумелае. Добра і неяк цёпла было думаць, што гэта ласі, напалоханыя вайной, месячнай ноччу выходзяць з ляснога гушчару, асцярожна выцягваючы ўперад гарбаносыя пысы, выдзіраюць са стажка пахучае сена. І лядок блішчыць пад месяцам і звініць пад іхнімі моцнымі капытамі. Праз лес вяла дарога. Чорнай стужкай яна выбягала на паляну, потым на поле. Кузьма слізгануў біноклем па дарозе, пачаў забіраць у балотца, з якога тырчалі гнілыя лядашчыя асіны і бярозы, але раптам вярнуўся назад, бо на дарозе ўбачыў аўтамабіль. Быў аўтамабіль чорны, доўгі, з адкрытым верхам. Ён ляніва і ў той жа час неяк весела падскокваў на выбоінах. Вечаровае сонца раз-пораз успыхвала ў ветравым шкле. Шафёрам быў салдат, ужо немалады, трохі згорблены, з вялікімі англійскімі крагамі на руках. А ззаду шафёра сядзелі — Кузьму спачатку здалося, што ён памыліўся — капітан Кукавераў і Галасоўская. Так, гэта былі яны. Добра было відаць, што ў капітана, як заўсёды, перавязана шчака — баляць зубы. Ён нахіляўся да пляча Галасоўскай, нешта гаварыў ёй, усміхаўся. І яна таксама адказвала яму ўсмешкай. Чорныя яе валасы струменіліся пад ветрам, часам закрывалі твар. І яна тады адмахвала іх рукою. У Кузьмы балюча і сумна заныла сэрца. Трэба ж было браць гэты пракляты бінокль! Нічога б не бачыў і нічога не ведаў.