За крэсы, край мой, над якім
Ён зьвіў вянок хаўтурных дзён, -
За ўсё
У той час
Нутром сваім
Пачуў ён цяжкі мой праклён, -
пісаў ён тады ў адным з вершаў.
У 1931 годзе Дземеху Астаповічу ўдалося выдаць ажно два паэтычныя зборнікі: «Краіне» і «На ўсход сонца». Многія адзначалі ў ягоных вершах маладую закаханасьць у прыгажосьць жыцьця, пошукі нязвычных словаў і вобразаў... Што-ж, за многія з тых радкоў было сапраўды ня сорамна.
...Узорныя ліштвы на доме,
На ліштвах рукою гарэзнай
Якісьці мастак невядомы
Цудоўных фігур навырэзваў.
А там, у акне, з-за фіранкі
Дзяўчына глядзіць і сьмяецца,
І штосьці таўчэ беспрастанку
Ў бліскучай мядзянай мяжджэрцы.
Ударыць, і ўдар мэталёвы,
Як музыка, чуцен адгэтуль,
І песень вясёлыя словы
Раджаюцца ў сэрцы паэта.
Радачка, ну дзе цябе знаў я?
А стрэча ізноўку ці будзе?..
Мне сум нешта зноў заціскае
Мае неспакойныя грудзі.
Скажы!.. - А дзяўчына фіранкай
Закутала вочы са сьмехам...
І сьмех на вішнёвым прыганку
Рассыпаўся срэбным рэхам.
На даху ўсьміхаліся ляскі.
Замоўклі ў цішы аканіцы...
З якойсьці забытае казкі
Мне гэтая песьня трызьніцца...
У 1932 годзе ў часапісе «Маладняк» Дземех Астаповіч пачынае друкаваць фантастычна-навуковы раман «Вызваленьне сіл»... Але не дало ГПУ паэту-рамантыку доўга слухаць «віхраў завываньне і рокат мора ў валох». Разам з Ю.Таўбінам, Сяргеем Астрэйкам, Лукашом Калюгам, паэтам-узвышэнцам М.Лужаніным, колькі іншымі літаратарамі, у тым ліку й Кастусём, аднае начы 1933 г. Дземеха Астаповіча забралі й кінулі ў лёхі каменнае амэрыканкі. Адно праз восем месяцаў, ужо пераведзены ў памешканьне менскае турмы, Кастусь пабачыўся з сваім найлепшым сябрам, паэтам Дземехам Астаповічам. Кастусь часта ўспамінаў, як тады яны ляжалі побач пад нарамі й гаварылі ціха, каб ніхто не пачуў.
- От каб нейкім цудам турэмная брама адчынілася ды далі-б зброю... - казаў Дземех. - От біў-бы ўсіх гэпэўшнікаў. Цэлую гару набіў-бы іх бяз аніякага жалю. Гэта-ж такі крываспуск робяць яны нашай інтэлігэнцыі й нашаму народу. Прайдзісьветы ўварваліся ў нашу хату й арудуюць у ёй, бяз аніякае літасьці рэжуць нашу культурную інтэлігэнцыю, прыпісваючы ёй самыя горшыя намеры, нават паўстаньне са зброяй у руках. А я ніколі ў жыцьці тога рэвальвэра нават у руках ня трымаў. Сьледчы сунуў мне абвінавачваньне ў збройнай спробе адлучыць Беларусь ад СССР. Ніколі аб гэтым я ня думаў. А цяпер міжвольна задумаешся, што ці ні гэткае паўстаньне толькі й можа прынесьці волю нашаму народу з бальшавіцкіх ціскоў.
Кастусь слухаў тады ўважліва свайго сябру. Паспрабаваў пярэчыць, маўляў, аніякае паўстаньне такога неарганізаванага для змаганьня народу, як беларусы, ня дасьць вынікаў. Адно будуць нязьлічаныя ахвяры і мора крыві, калі-б гэта цудам і сталася.
Дземех адбываў зьняволеньне ў заходне-сібірскіх лягерах, Кастусь у - байкала-амурскіх. Потым дружбакі стрэліся ізноў у Менску, калі прыехалі па даведкі, што яны вучыліся ва ўнівэрсытэце. Зь імі яны паехалі ў Гомель, а адтуль праз колькі месяцаў падаліся на Каўказ, дзе прыладзіліся настаўнічаць. Пазьней зачапіліся за Маскву. Але Кастусь хутка пакінуў яе й зьехаў далей ад бяды. Дземех скарыстаў нагоду прапісацца ў Маскве, дзякуючы таму, што ягоны брат служыў камэндантам у студэнцкім інтэрнаце й меў права прапісваць людзей. Але нядоўга цягнуўся той фэст для Дземеха. Хцівае вока НКВД ужо цікавала яго. Аднаго дня разам з Ю.Таўбіным яго ізноў арыштавалі й павезьлі ў Менск на допыты. Скончылася тое прысудам на восем гадоў за контррэвалюцыйную дзейнасьць. Перад вайною Дземеха зь лягеру ізноў прывезьлі ў Менск на перасьледзтва. Пасьля, этапам ізноў везьлі праз Маскву. Як хворага зьнялі з этапу й скіравалі ў шпіталь. А тут пачалася вайна. У мітусьні не агледзеліся, як у час запісу дабраахвотнікаў на фронт, у ліку тых, хто ачуняў у шпіталі й быў запісаны ў армію, і арыштант Дземех Астаповіч. У арміі адразу зьвярнулі ўвагу на адукаванасьць Дземеха, веданьне нямецкай мовы. Яго прызначаюць інспэктарам у Маскоўскую акругу. У вайсковай форме ён пачаў езьдзіць па Маскве й часам бачыўся там з беларусамі-ўцекачамі.
Дземех Астаповіч быў чалавек адкрыты. Сваім сябром, як вып'е, душу адчыняў. Пад хмелем і расказаў аднойчы гісторыю свайго жыцьця, як ён апынуўся ў арміі ды яшчэ ў раньзе афіцэра. Нейкі зайздросьнік данёс на яго ў СМЕРШ. А гэтая ўстанова хапала ўсіх падазроных і наводзіла жах на ўсіх значэньнем сваёй назвы: «сьмерць шпіёнам». Яна схапіла й Дземеха. Ізноў вынесьлі прысуд на вялікі тэрмін зьняволеньня. Але, улічваючы ваенныя абставіны, яго паслалі на фронт, на перадавыя пазыцыі.
Читать дальше