Ня ведаў небарака, Дземех, што якраз ягоны сябра Кастусь быў сярод тых, да каго ён зьвяртаўся. Кастусь вядома, быў бы рады дапамагчы свайму сябру, здаецца, усё аддаў-бы за шчасьце бачыць Дземеха ізноў жывым і здаровым. Але паміж імі ляжала вялікае поле вайны і людзкое варажнечы.
Канчаўся той Дземехаў ліст глыбокім, ад усяго збалелага сэрца праклёнам у адрас камуністычнага ладу, што разбурае звычайныя чалавечыя дачыненьні, бурыць сем'і й нявечыць ад веку наканаваныя людзкія стасункі.
Дземех скончыў пісаць, паклаў ліст у верхнюю кішэню свае кашулі. Тады ён устаў, каб пайсьці туды, дзе магла быць паштовая скрынка. Праз якую гадзіну ён дайшоў да ўскраіны нейкага гораду. Гэта быў Зволен. Яго ніхто не запытаў, куды ён ідзе й хто ён такі. Але як кідаў ліст у скрынку, убачыў, што нейкі чалавек пільна ўглядаецца ў яго постаць. Дземех адыйшоўся ад паштовае скрынкі ўжо досыць далёка, калі яго дагнаў той-жа чалавек у цывільнай вопратцы й запытаў паславацку, куды ён ідзе. Дземех адказаў панямецку. Той запытаўся дакумэнтаў. Вядома, не выпадала Дземеху паказваць славаку свае фальшывыя славацкія дакуманты. Ён адразу й прызнаўся, што ўцякае з Савецкага Саюзу й ідзе на захад у пошуках свабоды. Чалавек, нічога больш ня кажучы, накіраваў на яго дула невялічкага рэвальвэра, што трымаў пад палою пінжака й загадаў ісьці зь ім. Дземех і ня думаў супраціўляцца. Сілы яго пакідалі зусім. Ён ледзь перастаўляў ногі. Яны мінулі колькі кварталаў і выйшлі на сярэдзіну невялікага пляцу. Калі падышлі да вялікага будынку, на якім было пазначана, што гэта галоўная паліцыйная ўправа места Зволен, Дземеху сталася ясным, што ад гэтуль яму дарогі назад ня будзе, бо паліцыя працавала тут пад пратэктаратам немцаў. На прыступкі будынка ён ужо ня мог сам падняцца, і яго пад пахі валачыў той-жа чалавек, які затрымаў яго. З тае хвіліны абарвалася пагудка пра зямное існаваньне Дземеха Астаповіча, беларускага паэта ў ролі разьведчыка.
У Савецкай Беларусі пісалі, што Дземех Астаповіч загінуў сьмерцю гэроя, змагаючыся супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Выдалі ягоную паэму «Эдэм», аповесьць у вершах «Ганна», нізкі антынямецкіх вершаў. У гэтых творах ён застаўся таленавітым паэтам, які дасканала валодаў паэтычнаю моваю, пісаў вобразна і натхнёна.
А ліст той - праклён збалелай душы дайшоў тады да беларусаў у Бэрліне. Копію яго ад свайго сябры атрымаў і Кастусь. Рабіліся захады, каб неяк выратаваць Дземеха Астаповіча з бяды. Але, відаць, было ўжо позна. Сэрца яго ня вытрымала. Змарнелы яшчэ ў дарозе, ён памёр, мусіць, яшчэ на пачатку сьледзтва...
22. КАЛЯ АЛЬПІЙСКАГА ВОЗЕРА
Управа вёскі Бюль пасяліла Кастуся з маткай у доме старой баваркі Розы Гаўзэр. Яна мела купальню на возеры. Абавязкам Кастуся было правіць тую купальню, каб падрыхтаваць яе да летняга сэзону. Стаяла вясна. Палі й прывазёрныя нізіны зыркай зеленьню ўжо вабілі да сябе падарожнікаў. Кастусь пакрысе корпаўся на тэй купальні, а неўзабаве тайком лавіў рыбу. Увечары хадзіў у суседні гарадок Іммэнштадт, бачыўся з такімі, як ён сам, уцекачамі.
Гаспадыня Роза Гаўзэр выконвала й адмысловыя абавязкі. Ужо пасьля вайны суседка-ўцякачка паказала Кастусю накрэмзаную Розай зацемку, у якой тая паведамляла пра падазроныя паводзіны Кастуся, намякала на магчымую шпіёнскую дзейнасьць. Суседка-ўцякачка не аднесла той зацемкі тады ў паліцыю, таму ўсё абышлося добра. Але што магло быць, каб яна зрабіла, як яе прасіла Роза?
Жыла таксама ў тым доме наверсе маладая немка Дзітрых, бежанка з Магдэбургу. Яе горад збамбілі й яна ўцякла ў Баварыю да маці. Кастусь хадзіў да яе вучыцца нямецкае мовы й падоўгу размаўляў. Яны пасябравалі. Але асабістых адносінаў Кастусь стараўся пазьбягаць, бо за сувязь чужынца з прадстаўніком «вышэйшае расы» маглі пакараць паводле нацысцкага закону.
Тымчасам фронт падыходзіў усё бліжэй і бліжэй да Бюля. Аднаго дня з вёскі зьнік сьвятар. Папярэдна ён пусьціў чутку, што яго шукаюць, як арганізатара антынацысцкага фронту. Такім чынам, сьвятар падрыхтаваў сабе глебу для звароту на пачэсную ролю пасьля перамогі саюзьнікаў. А ўраньні наступнага дня пачулася стралініна. Гэта адыходзіў нейкі аддзел нямецкага войска. Салдаты хутка зьніклі, пакінуўшы вакол вазы і грузавікі.
Апоўдні ў Бюль былі ўжо салдаты-мараканцы з французкімі афіцэрамі. Гэты французкі батальён апярэдзіў амэрыканцаў, і адразу пачаў разбор пакінутых немцамі трафэяў. Афіцэр-паляк, што служыў у французаў, разьбіраў вялікую кучу рэчаў якраз насупраць дому Кастуся. Ён адкладваў сабе лепшае, а рэшту кідаў у бок. Яе падбіралі вяскоўцы немцы й чужынцы. Аднекуль зьявіліся савецкія палонныя. Іх напярэдадні вялі тут па дарозе, а затым, пэўна, канваеры пакінулі іх на волю лёсу. Палонныя занялі пустую пуню на панадворку і цягнулі туды, што маглі. Уся вёска цягнула дахаты ўсё, што ляжала без прыгляду. На станцыі стаяў састаў гружаных дабром вагонаў. Адважныя бюлеўцы разламалі іх дзьверы й пачалі цягнуць дахаты вопратку, шкуранкі, скуру, цэлыя скрыні бялізны. Якраз перад ім людзі разьбіралі вагон са скрынямі мануфактуры. Усе праходзілі міма яго з паклажаю на плячох і нібыта ўсьміхаліся з таго, што ён адно глядзіць і не дакранаецца да дармовых рэчаў. А адзін немец стаў паказваць на вагон, раіў браць тое, што без гаспадара.
Читать дальше