Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Ізноў Дземеху саслужыла службу веданьне моваў. Яго скіроўваюць з адмысловым вайсковым заданьнем далёка ў тыл ворага. Гэтак ён і апынуўся ў Славаччыне, абнятай агнём антынямецкага паўстаньня. Суправаджаў Дземеха малады хлапец-славак, які ведаў мясцовасьць. Але зь першага дня Дземех заўважыў, што хлапец нешта мае сабе на розуме. Дземеху хацелася падзяліцца зь ім, што на сэрцы, расказаць аб назапашаным вопыце, аб запазнанай ім сутнасьці бальшавізму, аб гадох жыцьця на лягернай баландзе ды штодзённай рабскай працы пад прымусам, аб начных бясконцых жудасных допытах, аб тым, як сьледчыя шылі яму справы, пра якія ён ня ведаў і ня чуў у сваім жыцьці. Хацелася паведаць аб мільёнах бязьвінных ахвяраў тае перасьледнае машыны, што працуе і ўдзень і ўначы, ня спыняе свае працы ні ўзімку, ні ўлетку й для ўтаймаваньня свае смагі патрабуе ўсё новых і новых ахвяраў. А лік іх ўжо мільёны. Але гэты малады славак анічагусенькі ня ведае і, вядома, не паверыць яму. Палічыць за вар'ята. Ды ён, падобна, ужо наважыўся пакінуць Дземяха, каб падацца ў родную вёску Міява, што на захадзе Славаччыны. Яшчэ ў 1940 годзе ён уцёк ад паліцыянтаў новастворанае Славацкае дзяржавы й пад уплывам камуністаў перабег мяжу ў Савецкі Саюз. Доўга з хлапцом вазіліся там, нарэшце вышкалілі на разьведчыка й цяпер вось перакінулі разам з Дземехам пад мянушкай Яна Янаўшака, каб яны наладзілі сувязь з падпольнай цяпер Банскай-Бістрыцай. Ужо колькі начэй яны валачыліся разам... Зь людзьмі заўсёды гаварыў Ян паславацку, гэта здымала падазронасьць. А немцаў яны абыходзілі на далёкай адлегласьці.

У той дзень, калі зьмерклася й захад неба пачаў ізноў расьпісвацца агнёвымі пісягамі, Дземех ачнуўся ад сваіх штодзённых сноў-успамінаў. Трэба было ісьці далей. Дземех інстыктыўна зірнуў у бок свайго спадарожніка і ўбачыў тое, чаго ўжо й чакаў: заместа маладога хлапца было адно ўтаптанае ў сене мейсца.

Што-ж цяпер было яму рабіць? Выконваць заданьне далей? Без тутэйшае мовы, без знаёмых? Дземеху нічога не заставалася, як ісьці далей на захад, далей ад навалы вайны. Набраўшы вады ў ручаі ды падмацаваўшыся сухаром, Дземех крануўся ў дарогу.

Далей ён ішоў нязнанымі сьцежкамі, трымаючыся зорнага вырысу на небе. Ніхто не затрымаў яго, ніхто не стрэўся на дарозе. Уся Славаччына пахавалася па хатах і вёсках, каб не падстаўляць сябе пад небясьпечныя стрэлы з абодвух бакоў. Але сілы пакідалі Дземеха. Яшчэ перад сьвітаньнем ён адчуў надзвычайную млявасьць у нагах і мусіў запыніцца на першай сенажаці з добрай капой сена. Дземех выбраў мейсца найдалей ад дарог, нябачнае здалёку за высокімі алешынамі й маладым хмызьняком, і асталяваўся тут. На мяккім сене прыемна было адчуць спакой і ляноту. Праз нейкі час ён ужо спаў, а калі прачнуўся, сонца было высока й пералівалася сьветлымі блікамі па ўсёй сенажаці. Сваю спрадвечную песьню сьпявалі птушкі.

«Пэўна, прыйшоў час зьдзейсьніць даўні намер», - падумаў Дземех. Яму ўжо колькі дзён хацелася напісаць і паслаць ліст няведамым беларусам, туды некуды ў Бэрлін, дзе, як ён чуў яшчэ ў Маскве, жылі беларусы-ўцекачы. У Маскве іх лічылі супрацоўнікамі нямецкіх акупацыйных установаў. Дземех ня меў іх адрасу, але меркаваў, што там, дзе шмат уцекачоў, павінен быць і нацыянальны Камітэт для рэпрэзэнтацыі. Ён дастаў раней прыхаваную паперу й зрабіў канвэрт, на якім напісаў алоўкам: Беларускаму Камітэту ў Бэрліне. Затым паўтарыў тое самае панямецку. Другую паперу паклаў на халяву сваіх ботаў і пачаў пісаць.

Той ліст пачынаўся словамі: «Дарагія, невядомыя мне й нязнаныя тут нікім беларусы! Пішу вам гэты ліст надта сьпяшаючыся, каб не памерці, ня скончыўшы яго, тут сярод невядомых мне палёў Славаччыны. Піша яго беларускі паэта Дземех Астаповіч, што вайсковымі падзеямі закінуты ў далёкую ад Беларусў горную Славаччыну й цяпер бадай-што даходзіць самотным на капе на лузе. Я знаходжуся недзе кіля Зволена па дарозе з Рымаўска-Собата, куды быў закінуты з самалёта для выкананьня заданьня. Але я ненавіджу бальшавікоў, як найбольшых сваіх ворагаў. Яны ламалі ўсё маё жыцьцё й нарэшце, здаецца, зламалі канчаткова. Я ўжо ня маю сілаў, каб выбрацца з гэтае апошняе мае бяды. Аднак, я хачу, каб сьвет ведаў, што я ня зь імі, я супраць іх, гэтых супастатаў усяго чалавецтва».

Далей у лісьце Дземех досыць падрабязна апісаў свой лёс у гады выгнаньня, арыштаў і пакутаў. Ён згадваў і сваіх дружбакоў, у тым ліку Кастуся і Ю.Таўбіна, які пасьля другога арышту ў 1937 годзе памёр у этапе па дарозе ў Сібір.