Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

- Бяры, пакуль ня позна. Заўтра ня будзе ўжо, - казаў ён Кастусю. - Усякі тавар у хату - некалі прыдасца.

Кастусь сунуўся ў натоўп і падхапіў выкінуты з вагону вялікі пачак нейкіх вырабаў.

Бюльскія немкі, асабліва маладыя, надта-ж ліплі да францускіх афіцэраў і мараканскіх салдатаў. Праз месяц мараканцаў замянілі францускімі салдатамі. Французы, вядома, паказалі сябе майстрамі абыходжаньня з слабым полам. Ужо ў першы дзень іх прыходу бадай кажны зь іх займеў сабе сяброўку, нібыта яны век тут былі. Але дзе-некаторых французаў можна было ўдзень бачыць на прывазёрным балоце. Яны хадзілі па ім, закасаўшы нагавіцы вышэй каленаў. Гэта яны лавілі ў балоце жабаў, якіх пасьля смажылі й елі, як найлепшы ласунак.

З Гмэнштадта, за якіх два кілямэтры ад Бюля, дзень і ноч чулася духавая музыка. Немкі не памяталі такога вясельля яшчэ з перадваеннага часу. Французы прынесьлі з сабою нябачаны тут імпэт жыцьця. Але ў канцы лета, калі французы мусілі перадаць тую тэрыторыю пад амэрыканскую акупацыю, у Гмэнштадце й Бюлі наступіла сапраўдная нуда. Нямецкія саламяныя ўдовы, пакінутыя французамі, цяпер больш сядзелі ў хаце й з сумам успаміналі незваротныя вясёлыя часы запамінальнага францускага панаваньня.

Да глыбокай восені прышлося Кастусю з маткай жыць у Бюлі. Ад прымусовай рэпатрыяцыі яго выратавала спадарыня Дзітрых. Яна запісала яго ў сельскай управе, як польскага падданага. А такім уцекачам можна было ехаць дахаты ў новую Польшчу, або заставацца ў Нямеччыне. Адно ў савецкіх падданых ня было выбару, і яны хаваліся пад рознымі іншадзяржаўнымі падданствамі. Савецкія ўпаўнаважаныя езьдзілі па гарадох і вёсках і скрозь лавілі сваіх, каб скіроўваць іх у лягеры, дзе іх фільтравалі, адлучалі жанок ад мужоў, дзяцей ад бацькоў і пасьля везьлі ў Сібір і на Поўнач.

Пры французах чужынцам дазвалялі лавіць рыбу. А цяпер немцы ізноў рабіліся гаспадарамі ўсяго, і Кастусь мусіў лавіць, каб ніхто ня бачыў. Калі прыходзіў з возера, ён на вяровачцы прывязваў мяшэчак з рыбай пад вакном. Тады ішоў у дом і Роза Гаўзэр бачыла, што ў ягоных руках нічога ня было. А Кастусь у сваім пакоі адчыняў вакно й браў улоў у хату. Праўда, нельга было тае рыбы гатаваць, каб ня ўгледзела Роза. Таму Кастусь найбольш засольваў злоўленую рыбу й пакідаў яе на будучы ўжытак. А тут на няшчасьце захварэла маці. Прышлося яе скіраваць у шпіталь. Пачаліся халады, неяк захаладзеў і Кастусь і быў вымушаны сам легчы ў той-жа шпіталь. Так нявесела закончылася Кастусёва жыцьцё на тым Альпійскім возеры, куды яго занесла хваля ваенных падзеяў...

І ў шпіталі, і ў лягерох для перамешчаных асобаў усіх хвалявала ў тыя дні адно пытаньне: што Аб'яднаныя Нацыі пастановяць адносна лёсу тых, якія не пажадалі вярнуцца на радзіму. Савецкі прадстаўнік Вышынскі патрабаваў усіх вярнуць прымусова. Амэрыканская прадстаўніца ў Аб'яднаных Нацыях, спадарыня Рузвэльт выступала за свабоду выбару для перамешчаных асобаў, хочуць - няхай вяртаюцца, ня хочуць - няхай едуць у краіну іх выбару. Яна грунтоўна й пераканаўча даводзіла, што міжнароднае права патрабуе гэтае свабоды, калі мы хочам паважаць правы чалавека. І калі Гэнэральная Асамблея Аб'яднаных Нацыяў у канцы 1945 году вынесла пастанову аб забароне прымусовае рэпатрыяцыі, усе перамешчаныя асобы ўздыхнулі з палёгкай. Пачутая навіна праз радыё «Бі-бі-сі» і іншыя радыёстанцыі перадавалася з вуснаў у вусны. Многія людзі ізноў пачалі называцца тымі, кім яны былі, не хаваючы свайго сапраўднага імя й нацыянальнасьці.

Кастусь паверыў такому важнаму міжнароднаму форуму, як Аб'яднаныя Нацыі. Ён цяпер не хаваў таго, што ён былы савецкі падданы. Гэтая адкрытасьць пазьней яшчэ папсуе яму шмат нэрваў і затрымае выезд у Амэрыку. Але гаворачы праўду, ён пачуваў сябе куды лепш, чымся тады, калі мусіў хавацца пад маскай паляка.

Мусіць многім, хто быў тады ў шпіталі, запомніўся малады паэт Пётра Яворскі. Яшчэ напярэдадні таго радыйнага паведамленьня ніхто не сумняваўся ў ягоным польскім паходжаньні. Але пасьля гэтай навіны Пётра пачаў сьмялей чытаць свае вершы перад усімі й адкрыта называць сябе былым савецкім подданым. Ён хадзіў з аднае палаты ў другую, радаваўся з усімі, што пагроза прымусовае рэпатрыяцыі мінавала. Тады ён чытаў колькі сваіх вершаў, не пытаючыся, ці хочуць людзі яго слухаць, бо вершы яго былі адно перапевамі Сяргея Ясеніна, - прыгожыя гучныя словы аб рамантычным каханьні. Праўда, многія тут ужо добра ведалі Пётру і ўжо былі прывыклі да ягонае вершаванае балбатні.