Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Неўзабаве яны апынуліся ў вёсцы Бюль на Альпзээ, што ляжыць у найбольш высунутай на паўднёвы захад Альпійскай шчыліны. Тут яны й аселі чакаць канца вайны й сваёй невядомай будучыні.

Увосень 1944 года берлінскія беларусы атрымалі незвычайны ліст, напісаны на шэрай пакунковай паперы й адрасаваны ў Беларускі Камітэт. Ліст доўга быў у дарозе, трапляў, пэўна, у выпадковыя рукі... Нарэшце яго атрымаў паэта Ўладзімір Гудніцкі, які служыў ва ўласаўскіх фармаваньнях.

Пісаўся ліст у Славаччыне, ахопленай у той час паўстаньнем. Савецкая армія памагла славацкім партызанам зброяй, боепрыпасамі, амуніцыяй, правяла нават для падтрымкі ў верасьні-кастрычніку так званую Карпацка-Дуклінскую апэрацыю. У паўстаньні ўдзельнічалі таксама савецкія партызаны. Тым не меней у другой палове кастрычніка немцам удалося захапіць апорныя пункты паўстанцаў.

У тыя дні па пыльных дарогах Славаччыны валачыліся два падарожнікі. Яны кіраваліся на Захад. Удзень, змораныя да поўнае страты сілы, яны спалі, забіўшыся дзе-небудзь пад плотам ці ў капе на полі. Скрозь трывожны сон яны часам чулі гарматныя стрэлы ды разрывы гранатаў. А ўвечары прачыналіся й ішлі далей.

Адзін з падарожных быў беларускі паэт Дземех Астаповіч. У аднастайнасьці начных дарог ён часта ўспамінаў сваё бесклапотнае дзяцінства, сваю вёску Калесьнікі на Смаленшчыне, родную хату... Дземеху здавалася, што ён нібы бачыць маці, бачыць як яна аж надта рухава завіхаецца каля печкі. Гэта яна, мабыць смажыць яешню, улюбёную сынаву страву... А то вось яна расказвае суседзям, што ня бачыла старэйшага сына Дземеха з таго часу, як быў на вакацыях, яшчэ ўзімку на Каляды. А цяпер ён ужо скончыў Мсьціслаўскі пэдагагічны тэхнікум і едзе ў Менск на пошукі новага шчасьця. Гэта там, у тэхнікуме, - тлумачыць маці, - пачаў ён пісаць вершы па-беларуску. Зь іх смаленскай вёскі ўсе звычайна падаваліся ў Маскву, пісалі парасейску, як вучылі ў школе. Ды й Дземехаў бацька, Емяльян, настаўнічае ўжо за трыццаць гадоў, выкладае па-расейску. Праўда, згаджаецца маці, людзі тут гавораць ня гэтак, як вучаць у школе. Вось і сам Емяльян у хаце размаўляе па-свойму, як усе тут. А Дземех, дык нібыта зусім забыўся тую мову, якой навучаўся ў сельскай сямігодцы. Паўсюль, адно па-беларуску гаворыць. Ведама, на вёсцы ўсе так размаўляюць. Але-ж ён сын настаўніка, скончыў сямігодку, а цяпер мае ўжо дыплём настаўніцкага тэхнікуму...

Прыгадваліся Дземеху Астаповічу й працяглыя гаворкі з бацькам Емельянам у тыя дні, калі ён вярнуўся з Мсьціслаўя. «Гэта, вядома, добра, што ты закончыў пэдтэхнікум, - разважаў бацька. - Але-ж на гэтым у наш час спыняцца ня трэба. Папрацуй пару гадоў, а затым ідзі ва ўнівэрсытэт. Я табе раю; трымай курс на Маскву. З маскоўскім дыплёмам усе дарогі будуць адчыненыя». - «А я, дарагі тата, выбраў сабе другую дарогу, - адказаў тады Дземех. - І яе ўхваліў наш пясьняр Якуб Колас. Памятаеш, як у 1928 годзе я атрымаў ад яго кнігу з надпісам? Гэта фактычна была найлепшая рэцэньзія на мае першыя творы. Сам Колас выказаў тады ўпэўненасьць, што я стану вядомым паэтам. Дык хіба мне цурацца такога прадказаньня?» Бацька згаджаўся з сынам, часам прасіў яго пачытаць новыя вершы. Дземех помніў, як узрадаваўся бацька-настаўнік, калі пачуў сынавы радкі пра пабудову школьнага будынку:

У тыя дні ён чытаў бацьку розныя вершы, і пра ўсход сонца, і пра славу дарагой яму Беларусі, і пра «вясны агнявеі», і пра «сьветлыя лоні далін». Бацька ўхваліў тады Дземехавы вершы, але сказаў, што аднаго таленту мала, ён вымагае працы й працы, і трэба ісьці далей вучыцца...

Тут, у Славаччыне, начнымі дарогамі прыгадваўся Дземеху Менск, унівэрсытэт, дзе на літаратурна-лінгвістычным аддзяленьні ён запазнаўся з сябрамі, студэнтамі-літаратарамі Кастусём і Андрэем. Яго, Дземеха, разам з паэтамі Ю.Таўбіным ды А.Куляшовым хутка сталі называць Мсьціслаўскай плеядай паэтаў. Ужо на другі год жыцьця ў Менску Дземеху ўдалося надрукаваць некалькі нізак вершаў, прыхільна былі сустрэтыя яго паэмы «Ноч на станцыі Негарэлае», «Абураныя», «Два таварышы». Ён скіраваў свой паэтычны голас і супраць падзелу Беларусі, выказаў вобразны пратэст супраць «суровага бізнэсмэна-банкіра», што распасьцёр свае крылы й над абшарамі Заходняе Беларусі...