Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Чэхія, адлучаная ад Славаччыны, была на той час, як пратэктарат, часткай Райху. Аднак паехаць туды было цяжэй, чымсьці за мяжу. Славянам не давалі прапускоў і не дазвалялі там сяліцца. Тым ня меней Кастусь скарыстаў нагоду, калі адмысловыя камісыі на вуліцах Бэрліну выдавалі прапускі, каб людзі ехалі куды далей і каб не было ў Бэрліне такога зборышча народу. Дастаў і ён такі пропуск у пратэктарат Чэхію. У Прагу Кастуся прапусьцілі, думалі, што ён адно праездам, і не запыніцца там.

Аднак Кастусь рашыў ня ехаць далей, а знайсьці свайго новага калегу, зь якім запазнаўся на Кангрэсе ў Менску. Той жыў на Сухдоле, паўночным прыгарадзе Прагі, яшчэ з таго часу, калі пакінуў родную Случчыну пасьля разгрому Слуцкага паўстаньня. Тут ён скончыў палітэхнікум, ажаніўся з чэшкаю й асеў у Празе, займаючыся гандлем у краме недалёка ад цэнтру Чэскае сталіцы. Аднак застаўся сьведамым беларусам, выпісваў беларускія літаратурныя часапісы з Менску, прымаў удзел у беларускім студэнцкім жыцьці, сам выдаў зборнік нотаў для беларускіх сьпеваў. Разам з Кастусём быў удзельнікам Другога Ўсебеларускага Кангрэсу, - тады й запрасіў яго прыехаць у госьці.

Цягнік прыйшоў у Прагу ўвечары. У прывакзальнай залі Кастусь убачыў групу чэскіх студэнтаў, якія сьпявалі мілагучную песьню. Кастусь змог зразумець, што гэта песьня аб прыгажосьці багемскіх гор, аб дзяўчыне-прыгажуні, што жыве ў тых горах. Але ў горадзе яго няпрыемна ўразіла тое, што на кажным кроку былі аб'явы на нямецкай мове, нібыта гэта не Чэхія, а нямецкі край. Было багата і нямецкіх салдатаў. «Але нічога, пачакаем, не заўсёды кату масьленіца», - падумаў Кастусь. Цяпер яму трэба было знайсьці лаўку, каб перачакаць тую ноч і нараніцы пайсьці шукаць таго свайго калегу.

Назаўтра Кастусь ішоў уздоўж Вацлаўскага намесьця й дзіваваўся помнікам сьвятому Вацлаву, прыгажосьцю тае шырокае вуліцы-плошчы, па абодвы бакі якой разьлягліся вялікія камяніцы. А ў баковых вуліцах віднеліся помнікі архітэктурнага рэнэсансу - сярэднявечныя гмахі шматлікіх касьцёлаў і цэркваў. За Карлавым мастом зь вежамі высіўся знаны Праскі Град і Малы горад. На правым беразе Влтавы прыцягаў зрок Стары і Новы горад з крэпасьцю Вышград. Гатычныя сабор сьвятога Віта і Ўладыслаўская заля Прэзыдэнцкага Палацу, Ратуша й Цінская царква, барокавы храм сьвятога Мікалая ды палац Бэльвэдэра, - гэтыя шэдэўры пакідалі ў душы Кастуся незабыўны сьлед павагі да гістарычнага мінулага гэтага народу, знанага змаганьнем за незалежнасьць. «Так, гэта сапраўды «злата Прага», найбольш высунуты на захад бастыён славянскае культуры ў Эўропе, - думаў Кастусь. - Вось, каб удалося зачапіцца тут ды пажыць хоць які час, каб ня бачыць пабоішча. Вайна мне ўжо ў горле косткай стаіць...»

Аўтобус завёз Кастуся на Сухдол. Ён хутка знайшоў патрэбны дом, і неўзабаве яго віталі, як чаканага госьця. Гаспадар, шырокаплечы высокі бляндын з блакітнымі вачыма, адразу запрасіў сесьці за стол і пачаў частаваць рознымі прысмакамі. Не забыўся даведацца, як было ў дарозе, ці дзе госьць перакусваў. Гаспадыня, сярэдніх гадоў чэшка, з прыемным тварам таксама завіхалася каля Кастуся. Па сьнеданьні гаспадар пайшоў разам з госьцем у сельскую ўправу Сухдола, прапісаў яго й атрымаў харчовыя карткі.

Гэтак пачалося Кастусёва жыцьцё ў Сухдоле. Ніхто яго не турбаваў. Ён хадзіў гуляць па вёсцы, нагледзіў кіёск з садовінай, які трымаў садавод-баўгарын. Ды яшчэ была ў сяле крама, дзе можна было купляць колькі хочаш памідораў, яблык і грушаў. На іх ня было ніякага абмежаваньня, як на хлеб, мяса ці масла, якія адно па картках можна было даставаць.

З раніцы Кастусь працаваў, рэдагуючы рукапісы ўспамінаў ды розныя адозвы ўдзельнікаў Слуцкага паўстаньня. Потым ішоў гуляць па ваколіцах вёскі. Хадзіў і ў Прагу, звычайна пешша, бо дарога была ўніз і ня зморвала. Назад часам таксама ішоў пешшу, а калі пачуваў сябе змораным, сядаў на аўтобус, які за колькі хвілінаў давозіў яго з Прагі на Сухдол. У жніўні, калі ўжо сьпелі грушы й ад ветру звальваліся на зямлю, Кастусь ідучы па дарозе з Прагі, зьбіраў іх і з асалодаю еў...

Хадзіў Кастусь яшчэ купацца ў басэйн недалёка ад Сухдолу. Туды можна было хутка дайсьці па прыгожай, парошанай бружмелем дарозе. Назад ён часам вяртаўся ў кампаніі дзяўчат-купальшчыц. Тыя дзівіліся зь ягонае мовы й ніяк не маглі ўразумець, што ён не «рус», а «беларус». «Ано, ано, мы-ж і кажам «рус», - казалі яны, пачуўшы ў слове «беларус» корань «рус». Дзяўчаты хіліліся да гаворкі зь ім, але самому Кастусю цяжка было падроблівацца да іхняе мовы. Скажа адно чэскае слова, а за ім пасыпле двумя ці трымя сваімі. Часам яны добра разумелі па-беларуску. А калі ён пераходзіў на расейскую мову, дык неразуменьня было куды больш. Відаць, старая беларуская гаворка значна бліжэй да чэскай, чымся сучасная літаратурная расейская.