Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

І ўсё гэта сыходзіла б незаўважна, каб ня пільнае вока парторга інстытуту. Гэты апошні ня меў ня тое што пядзі, але й трох пальцаў у ілбе, быў няздатны да якое-колечы сур'ёзнай дасьледчае працы, - пустацьвет у поўным сэньсе гэтага слова. Аднак, ён трымаўся моцна за свой партбілет. Дзякуючы ня ўмеру праяўленай пільнасьці ў мэтах апраўданьня партыйнага білету й вялізнае сумы змарнаваных дарэмна грошаў, ён ужо колькі гадоў займаў у Інстытуце пасаду, якую, мусіць, сам дырэктар не азначыў-бы дакладна. Рэгулярна атрымоўваў плату, хоць работы ніякае зь яго Інстытут ніколі не вымагаў. Праўда, бальшыня моўчкі ведала ці здагадвалася аб функцыях гэтага «вока». Вынікі ягонае «працы» давалі сябе адчуваць можа яшчэ мацней, чымся ўся навуковая праца Інстытуту - час ад часу яна змушала здрыгануцца ўсіх супрацоўнікаў, калі нейкага дня не зьяўлялася на працу колькі чалавек, а пазьней ставалася ведамым, што іх праглынуў чарговы выезд «чорнага ворана». Як звычайна, неўзабаве зьбіраўся агульны сход Інстытуту, і ад імя дырэкцыі й партарганізацыі штатныя прамоўцы дапякалі супрацоўнікаў у страце пільнасьці, дзеля чаго ў іхным асяродзьдзі дзейнічалі ворагі народу, якіх трэба было даўно бязьлітасна высмальваць гартаваным зялезам, і заклікалі ўсіх да павышэньня пільнасьці. На гэтым знадворна чарговая інсэніроўка да наступнага выпадку. Але не канчалася яна для пільнага вока. Яно яшчэ больш рупна й аддана сьвідравала кожнага ад галавы да пятаў. Не прагледзіла яно й Кастусёвы ўчынкі. Здавалася нікога і ў пакою ня было, калі ён заваўтузіўся з сваім сябрам, каб разьмяць косьці. І здарылася на тое ліха выпасьці зь сябравае кішэні грашовай чырвонаватай паперцы ў тры чырвонцы з партрэтам Леніна на ёй. І трэба-ж было Кастусю незаўважыць гэтага й неўзнарок наступіць на яе... чым-бы вы падумалі?.. нагою. Не вялікая-б яшчэ бяда, каб не надарылася якраз-жа абурэньне, калі ўбачыла яно, як «попирают ногами» вышэйшы сымбаль партыі. Нічога дл яго не азначалі перапрошаньні й шчырае ў той момант замяшаньне й шкадаваньне, што такое здарылася, з боку Кастуся. Факт стаўся адразу ведамым дырэкцыі. Гэтая апошняя змушаная была дзеля гэткае, здавалася-б, драбязы зьбіраць сход.

На сходзе, пасьля паведамленьня аб учарашнім выпадку й доўгіх славесных рэляцыяў «пільнага вока», якое быццам-бы ад узбуджаньня цэлую ноч ня спала... (Кастусь разумеў... данос пісаў), вінавайцу нічога не заставалася рабіць, як каяцца, прызнавацца да вялікае віны. Хоць не прызнаючы ніякіх злосных сьведама-варожых намераў, Кастусь мусіў, аднак, вызнаць за сваім учынкам вялікую шкоду дзяржаве й сацыялістычнаму ладу, і што аб'ектыўна гэта было выгадна розным варожым элемэнтам унутры й звонку краіны.

Ці магчыма было-б яму працаваць у гэтай установе далей, - нямаведама, бо гэта здарылася наконадні ўжо даўно прадбачанай ліквідацыі таго Інстытуту. Вырабленая ўжо даўно навуковымі заслугамі Кастуся апінія ў дырэктара памагла яму перайсьці на падобную працу ў іншы навукова-дасьледчы Інстытут Школаў... Але й там яго не пакідаюць ў адзіноце. Адразу-ж да яго часта стаў чапляцца з рознымі палітычнымі пытаньнямі бібліятэкар Інстытуту, малаасьвечаны, цалкам у палоне савецкае дактрыны чалавек. Заўважыўшы неахвоту Кастуся да размовы, ён зьмяніў тактыку. Штораніцы, перад пачаткам працы ў вялікім пакоі, праз які хадзілі ў бібліятэку і ў якім працавала колькі навукоўцаў, той пачаў заводзіць гутаркі аб палітычных падзеях. Стараўся ўзьняць тэму й чакаў пачуць адказы. Бальшыня, не навучаная яшчэ дасьведчаньнем, якім валодаў Кастусь, ахвотна ўлучалася ў дыскусіі й перасыпала словамі з пустога ў парожнае. Кастусь у такі час маўчаў. Ён уважліва раскладаў кнігі й паперы й, утарапіўшыся ў рукапіс перад ім, быццам і ня чуў гаворкі, якая яшчэ доўга, аж да прыходу загадчыка аддзелу або выпадковага наведаньня дырэктара, лілася бясконцым цурком. Сапраўды, цяжка было часамі ўстрымацца ад таго, каб не зрабіць і сваю заўвагу. Але як не падсядаў да яго бібліятэкар, якім жэўжыкам каля яго ні завіхаўся, як ён ні прабаваў выцягнуць слова ў Кастуся, усё дарэмна - той маўчаў, як вады ў рот набраўшы.

- Даражэнькі, часу ня маю, другім разам, - ухіляўся звычайна ён, загадзя ведаючы, што доўга яшчэ прыдзецца тому чакаць гэтага другога разу.

Асабліва асьцярожным стаў Кастусь, калі заўважыў, што ведамае яму з ранейшага Інстытуту «вока» пачало наведваць час-ад-часу бібліятэку гэтага Інстытуту, доўга аб нечым радзіцца з бібліятэкарам сам на сам.