Сакрат Яновіч - Самасей

— Якое поле пад бульбу?

— Каля могілак.

— Там пясок. Туды трэба даць многа гною.

— На той кавалак, лічу, вазоў пяць хопіць...

— Калі не болей?

— Будзе больш. З-пад свіней.

— Можна і дакупіць. Я, мама, дам табе грошай.

— Цяпер не прадаюць гной. Кожны сабе трымае, але калі хто і прадае яго, дык хутчэй урадніку гміны, чымсьці мне, нікому не патрэбнай бабе.

— Нашто ўрадніку гной?

— Ого, агароды маюць. Жывуць яны багата, чорт іх не пабраў! Пасуцца на хабарах.

— Не трэба даваць хабараў.

— Які ты разумны — не даваць! Вазьмі і не дай. Ты не дасі, але іншы — дасць.

— За што?

— Як гэта, за што?! У іх законы, яны іх ведаюць.

А ты, чалавеча, зусім дурны ў процьме параграфаў! Скажуць, што таго-та-таго нельга рабіць і мусіш верыць ім. Ураднік, калі яму не дагодзіш, то гэтулькі правоў на і тваю галавёшку назнаходзіць, што з торбамі ў свет пойдзеш. Лепш даць яму тую сотню ў лапу, чымсьці тысячы траціць...

— Такім чынам, маманька, хабарніцтва век будзе!

— Каб ты ведаў, сынок, што вечнае яно. Хабары былі, як свет светам ёсць. Бацька мой даваў іх пану войту, дзед даваў іх валасному старшыні... Так, відаць, яно i павінна быць.

— Бачыш, мамка, ураднікі, гэта тыя паліцыянты, I абавязкам якіх з'яўляецца дапільноўванне ўстаноўленай справядлівасці. Яны не робяць нікому ласку, што ўладзяць тую або іншую справу.

— Ты, сынок, гаворыш, як у кніжках напісана. А я ведаю, што нават лекар іначай будзе каля цябе хадзіць, калі яго крыху памазаць мёдам. Нікому дадатковы грош не смярдзіць. Бываюць людзі справядлівыя, але іх цяпер мала. Адкуль яны могуць брацца, калі ўсе толькі і і ведаюць, толькі і ўмеюць галовы сабе сушыць, каб легкавую машыну мець, мураваны дом, тэхніку ўсякую, забавы, пагулянкі... Нічога з неба не падае. За ўсё трэба плаціць. За ўсё.

— Найбольш бяруць малыя ўраднікі, — заўважыў Андрэй, калі маці змоўкла. Ямў, прызнацца, было дзіўна гутарыць аб хабарніцтве. Ва ўстанове, у якой працаваў ён, ніхто і нікому не прапанаваў хабараў. Магчыма, таму гэта так было, што ўстанова тая не займалася падзелам багаццяў сярод канкрэтных людзей. — Дырэктары рэдка бяруць, а мо і зусім не бяруць у лапу, бо і нашто рызыкаваць.

— З разумным дырэктарам, як з разважлівым гаспадаром: хораша жывецца і працуецца. Ого, каб быць дырэктарам, трэба мець розум і чыстае сэрца. Трэба нарадзіцца дырэктарам. Хто родзіцца дырэктарам, а хто злыднем.

— Эй, мама, не ўсе дырэктары ёсць такімі, на якіх яны выглядаюць, — Андрэя на заканчэнне ахапіла прыкрасць ад таго, што ён, адукаваны і толкам дасведчаны, аказваецца менш значны, чым першы з ускраю гаспадар. — Ну, мы загаварыліся, — Прыкінуўся ён абыякавым. — Ты перадыхні...

Маці ўсё ж замітусілася каля газавай пліткі.

«Чаму яна, уласна кажучы, не папракае мяне за тое, што я не жанюся? I чаму гэта мне і не падумалася, што маці калісьці загаворыць аб тым?» — Яму пабольвала ў жываце ад тлустага. Звычайна ён харчаваўся ў сталовай. Сціпла і дорага.

Уночы карпеў ад бяссоння. Па кутах, падсветленых вулічнымі неонамі, па-блашынаму лазілі і чарнацелі падумкі аб тым, чаму б яму, Андрэю Антошку, не наважыцца стаць дырэктарам? Чаму гэта ён так пагадзіўся са сваім лёсам? Трэба нарадзіцца дырэктарам, як пісьменнікам ці мастаком? Столь цямнела, бы дошкі труны Уздрыгваў, падаў у пропасць... «Дырэктарам не бывае той, хто імкнецца рабіць адзінае дабро, многа дабра! Губляецца яго мера. Ператвараецца яно ў зло, як казачныя дукаты ў — балота!» — сукатаў.

Маці ад'ехала.

У дырэкцыі настала перадсправаздачная кампанія. На транспартнай рампе загадчыца складаў з вадкімі таварамі хвалілася Андрэю:

— Шэф такі ўступіў маёй просьбе, каб купляць пончыкі з чаем для новапрынятых рабочых.

— Было вам чаго дабівацца!

— Лепш пончыкі, чымсьці нічога.

— Мо яно і так, але вы, калі ласка, перастаньце мне з гэтым азіяцтвам.

Пакрыўдзілася.

Андрэя дагнаў тэлефон ад сакратаркі, якая шукала яго па будынку.

— Пане Антошка, на дзевятую да дырэктара! — панікавала яна.

Далоні яму адразу ўспацелі.

Сыходзіліся і іншыя.

Не было аднаго — загадчыка!

«Няма яго. Мяне жа паклікалі непасрэдна. Як гэта зразумець?» — таптаўся на месцы Андрэй.

— Не скажаце, чаго трэба ад нас пану дырэктару? — дапытваўся ён у беленькай сакратарачкі.

— Увойдзеце — даведаецеся.

— Так, але, між намі кажучы, добра загадзя ведаць, да чаго лепей рыхтавацца: да смеху ці да слёз? — сіпеў у яе вочкі.

Хтосьці новапрыняты ў аддзел транспарту соп ля вуха Андрэя, нібы паўстрымоўваючыся: «Чаго гэта ён прычапіўся да яе? Ён згубіць усіх нас!» ...