Сакрат Яновіч - Самасей

«Куплю нагавіцы! Нашто? Ёсць грошы, трэба купіць... Не заўжды купляецца тое, што неабходна. Часам купляем дзеля прыемнасці купляць. Бачыш, Андрэй, як ты багата зажыў! Купляеш дзеля прыемнасці! Бацька, пачуўшы такое, нават перапытаў бы, або ўвогулене зразумеў бы мяне», — далікатна дапіў ён з кубка. Не аб гэтым думалася яму. Колькі ўжо часу робіць усю тую самую прымерку самога сябе да праблемкі: чаго я варты? у чым каштоўнасць майго існавання?

Памыўшы рукі, перачытаў так сабе сяброўскі ліст, дробязны, пісаны недзе ў прадвесне. Спісак глупстваў. Затым пашукаў аўтаручку з намерам адпісаць урэшце на гэты непатрэбны ліст: усур'ёз і разумна. Чыркнуў: «Дарагі Сябра, дзякую Табе за ліст. Прабач, што так доўга не адпісваў табе. Усё, ведаеш, справы, справы, справы...Так, мабыць, будзе да скону маіх дзён. Што ў мянё? Лепей і не пытай: Шэрасць і драбнота. Іншы раз падумаецца мне, што нават на хутарах людзі жывуць куды цікавей, чымсьці гэтыя натоўпы атрымальнікаў штомесячных акладаў, г. зн. усе тыя, прафесіяй якіх з'яўляецца стваранне мілага настро'ю сваймў начальству. Кожны кімсьці значалены, камусьці падначаленьі. Наш дырэктар з'яўляецца дырэктарам адно нам. Камусьці ў вярхах — батрак ён!.. Не здаецца мне, каб я тут завельмі памыляўся.

У дарослым жыцці найбольш перашкаджае пачуццё добрасумленнасці. Прашу не ўспрымаць гэтага ў крымінальным значэнні... Ці не здаецца Табе (мне — так!), што добрасумленнае дзіця карыстаецца ўсімі або амаль усімі шанцамі, якія даюць яму магчымасць расці просценька, не крывіцца. А Ты паглядзі, прыглядзіся да першага з боку бывалага ў жыцці цваніка! Ці не нагадвае ён Табе дзічку на мяжы ў полі?

Дазволь, дарагі, задаць Табе адно пытанне: чаму гэта нядобрасумленнасць дзіцяці ўсяго заклапочвае нас, а нядобрасумленнасць дарослага — абурае?! (Усё, што пішу — крый мяне Божа! — не ў Твой адрас! Мне, звычайна, зажадалася паразважаць, разам.з Табою, пры Тваім удзеле... Не болей.)

Падаю табе сваю версію адказу.

Махлярства малька, ягоныя махінацыі, нярэдка рассмяша-юць нас, бо маюць яны дачыненне да спраў, на наш погляд, малюпасенькіх. Для прыкладу — сыночак затаіў капейкі. Няхай наступны прыклад: сынок незнарокам папсаваў нам тэлевізар. Ух, зараза! Як у першым, так і ў другім выпадку малы нешта сапсаваў. Так! Ты сам удумайся — і пагодзішся са мною.

Чаму ён напсаваў?

Таму псаваў, што не патрапіў здзейсніць свайго жадання або не разумеў яго; хацець — а разумець тое ж, гэта ж рознае! Думаю, што ў тым адна з кардынальных прычын ашуканства, зладэейства, разбою — фізічнага і маральнага.

Амаральнасць у чалавеку з'яўляецца рэзультатам адсутнасці сугучча паміж яго жаданнямі і магчымасцямі здзейсніць іх.

Кожны, або амаль кожны, здольны да неверагодна ўпартых намаганняў, калі жаданае ім запоўніць ягонае быццё і мары. Збольшага менавіта гэта дае пачатак і да самых нізоў нядобрасумленным учынкам.

Ці Ты, шаноўны, заўважыў, што няхай сабе найдзікае зло бывае ўчынена ў імя дабра? Не хачу сцвярджаць, што зло з'яўляецца вынікам дылетанцкага падыходу ў людзей да жыцця. Але хачу сцвярджаць, што добрасумленнасці трэба навучыцца, каб здолець захаваць яе...»

Затрубілі дзесьці, бы на пажар?

«...Навучанне добрасумленнасці жа ж неабходна, як матэматыкі, гісторыі, мовы», — пісакаваў Андрэй. Яму дранцвелі пальцы.

«Не вывучаем тое, аб чым найболыш у нас гаворкі.

Не напісаны падручнік дабрасумленнасці — такі, як па этыцы, умельству спрэчак, лічбах, граматыцы і пісанню...» Зазвінела пачутае:

— Наш Ваня добра працуе. Ён сумленны! — голас з пахам пшанічных праснакоў.

— Бо ваш Ваня дурны як бот!

— Як гэта вы можаце так гаварыць?!

I Андрэй пісаў:

«На прасторы шматлікіх гадоў, праз чвэрць існавання чалавечай адзінкі вучым яе, як павінна яна правідлова размаўляць, паслугоўвацца моваю, адрозніваць Афрыку ад Паўднёвай Амерыкі і гэтак далей. Але самага існага кахання жыцця і прыгажосці яго, высокасумленнасці не навучаем. I нас — бо і нас? — не навучылі. Глядзім на гэта крыхў, як на фальклор; пакідаем самадзейнасці. Аднак жа гаварыць аб гэтым, дык мы маймацней гаворым. I плачам! Несур'ёзна?..» У Андрэя віселі яшчэ словы: «Навучанне добрасумленнасці немагчыма без азнаямлення з нядобрасумленнасцю, бо гэта два канцы аднаго кія...»

— К чорту! — вылаяўся.

Пісьмо не адаслаў. Яно так і звалялася. Або, мабыць, украў яго нехта са знаёмцаў, каб паціху парагатаць над Андрэем...

Пісанне ліста з'яўляецца трохі святам, а найпраўдзівей — падлікам ужо перажытага дасюль, думанага, не дадуманага... Маецца тут на ўвазе такі ліст, атрыманне якога стаецца здарэннем, падзеяй, што ўзбагачае сэрца і розум. У гэту раніцу Андрэй адчуў сябе, як у другі тыдзень сонечнага водпуску над глухой Зэльвай, у палатцы на яе стромані, над Зялёнай бухтай, адкуль прасціраецца даліна, парослая маладняком.