Францішак Хлус - Здані і пачвары Беларусі

На выбух прыбегла ахова Міністэрства абароны - жаўнеры ўбачылі жудасную карціну: два зьнявечаныя да непазнавальнасьці трупы, а на пастамэньце ў звыклай паставе стаяў запэцканы крывёю, шматкамі мяса й кавалкамі мозгу каменны Юнак, толькі замест гранаты ён ўзносіў над галавою парожнюю пляшку з-пад таннага віна...

Здарэньне гэтае жахлівае, але павучальнае, таму што яшчэ раз пацьвярджае слушнасьць старых ісьцінаў, па-першае: дзяцей нельга ўцягваць у вайсковыя дзеяньні, а па-другое - ім нельга давяраць ня толькі зброю і запалкі, але й сьпіртныя напоі, па-трэйцяе - адказы на ўсе пытаньні па анатоміі, фізыялёгіі й этыцы сямейных адносінаў яны мусяць знаходзіць толькі ў межах школьнай праграмы...

Пад час польскага паўстаньня за незалежнасьць 1831 года інсургенты, разьлічваючы на хуткую перамогу над карным вайсковым корпусам генэрала Паскевіча-Эрыванскага, замовілі ў аднаго знакамітага францускага скульптара конны помнік Юзафу Панятоўскаму, які зьбіраліся ўсталяваць у Варшаве адразу ж пасьля перамогі. Але інсургенты пралічыліся - расейскія заваёўнікі разьбілі іх войскі. Пасьля разгрому паўстаньня Бронзавы рыцар - Юзэф Панятоўскі ў якасьці вайсковага трафея быў захоплены камандуючым карнікаў, генэралам князем Паскевічам і пастаўлены ў ягонай гомельcкай сядзібе.

Калі да ўлады прыйшлі бальшавікі, у Гомель прыехаў палымяны рэвалюцыянэр, паплечнік Леніна Фэлікс Дзяржынскі. Гэты недавучка-ксёндз, які атрымаў ганаровую мянушку «Жалезны рыцар рэвалюцыі», тым ня менш, пачуваў сябе праўдзівым палякам, і, пэўна, з настальгічных памкненьняў, вырашыў перадаць Бронзавага рыцара на гістарычную радзіму. Праўда, Дзяржынскі дзейнічаў не зусім бескарысьліва; ён, як адзін з заснавальнікаў расейска-бальшавіцкай тайнай паліцыі - ЧК, сам прапанаваў Леніну пад час урачыстай перадачы помніка, на якой, між іншым, мусілі прысутнічаць Фох і Пілсудзкі, зрабіць тэрарыстычны акт, узарваўшы першых людзей тагачаснае санацыйнае Польшчы. Гэтага, аднак, не адбылося - у вапошні момант тэрарыст Луганскі, якому й даручалася зьдзейсьніць выбух, быў адкліканы. Такім чынам, Бронзавы рыцар з Гомля быў пастаўлены ў Варшаве з усімі ўрачыстасьцямі й ня стаў «траянскім канём»...

Гісторыкі доўга ламалі галовы, чаму Дзяржынскі раптоўна зьмяніў сваё рашэньне, пакуль некалькі гадоў таму ў адным рассакрэчаным архіве не была знойдзена дакладная Жалезнага рыцара да самога Леніна.

Рэвалюцыянэр паведамляў, што ўжо ў Гомлі, перад самай адпраўкай гістарычнае рэліквіі ў Варшаву да яго ў гатэльны нумар апоўначы прыйшоў бронзавы Юзаф Панятоўскі й сказаў, што калі бальшавікі распачнуць тэрор, то міравую рэвалюцыю чакае хуткі крах. У сваёй дакладной Дзяржынскі пераконваў Леніна, што ў высакародных рэвалюцыйных мэтах лепш паступіцца часткай, чым пазбавіцца ўсяго, і таму, маўляў, ад тэрарыстычнага акту пад час перадачы помніка трэба адмовіцца. Што адказаў на гэта Ленін - невядома, але й Пілсудзкі, і Фох засталіся жывымі; такім чынам Бронзавы рыцар здолеў пераканаць Жалезнага.

Такое фантастычнае, але, тым ня менш, праўдзівае вытлумачэньне адной з самых загадкавых падзеяў у гісторыі санацыйнае Польшчы яскрава сьведчыць пра тое, што перадача гістарычнае і культурнае спадчыны законным уладарам часам спрыяе й таму, што нават самыя зацятыя бальшавікі пачынаюць разумець усю шкоднасьць і ганебнасьць палітычнага тэрору...

Гэты прывід таксама можна аднесьці да помнікавых - калі ўзяць на веру сьцьвярджэньне, што мова таксама помнік, толькі не матэрыяльны...

Яшчэ зь сярэдзіны шасьцідзесятых гадоў на чыгуначным пераездзе бліз славутага горада Магілева працаваў пуцявым абходчыкам нехта Дж. У ягоны абавязак, між іншым, уваходзіў і догляд перасьцерагальных шыльдаў. Дж. быў у роспачы - у шыльдзе «БЕРЕГИСЬ ПОЕЗДА» ў апошнім слове кожны раз сама па сабе зьнікала літара «О», а замест яе выяўлялася літара «И». Пуцявы абходчык лічыў, што гэта - справа рук непаўналетніх хуліганаў, але ніяк ня мог іх злавіць. Куды ён толькі не зьвяртаўся - і ў міліцыю, і ў пракуратуру, просячы злавіць невядомых аматараў дурных жартаў, але ўсё было дарэмна.

Некалькі гадоў таму да Дж. прыехаў на адпачынак пляменьнік, студэнт філёлягічнага ўніверсітэта. Узяўшы зь дзядзькам чарку, студэнт сказаў, што гэтая падмена, відавочна, ня можа быць вытлумачана рацыянальна, бо тут, хутчэй за ўсё, дзейнічаюць ня людзі, а нейкая здань. Хлопец-філёляг выказаў меркаваньне, што гэта, напэўна, здань беларускай мовы - загнаная ў вьшіку прымусовай двухсотгадовай русіфікацыі ў далёкія вёскі. Філёлягічная здань, выходзячы на сьвет, такім чынам помсьціць мове-заваёўніку за нанесеныя крыўды.