Францішак Хлус - Здані і пачвары Беларусі

Бубнач, які сядзеў з самага краю, заўважыў, што з-пад фалдаў фрака дзіўнага фацэта тырчыць бухматы хвост, і ўсё зразумеў. Не перарываючы рытму, ён папярэдзіў усіх музыкаў: «Глядзіце, зь нявестай танчыць Д'ябал-вясельнік!..»

І тыя, як змовіўшыся, грымнулі «Магутны Божа»...

Д'ябал, пачуўшы сьвяты гімн, схапіў нявесту пад паху і скочыў зь ею ў расчыненае вакно. Зьніякавелыя госьці не змаглі даць рады; нявеста зьнікла назаўсёды...

Такім чынам, зьнявага звычаяў і фальклёру народу, сярод якога жывеш, падчас прыводзіць да драматычных наступстваў...

Разумнымі людзьмі ўжо даўно заўважана, што нельга рабіць дакладныя копіі жывых істотаў, а тым больш гістарычных асобаў. Некаторыя рэлігіі катэгарычна забараняюць гэта, бо небясьпека падобнага відавочная. Адзіночныя помнікі і нават скульптурныя групы могуць ажываць, і дзеяньні іх часам цалкам непрадказальныя. Навукоўцам даўно ведамы від, які ў акадэмічным пачваразнаўстве атрымаў клясыфікацыйную назву Помнікавыя пачвары. Беларускія гарады перанасычаныя творамі манумэнтальнае прапаганды, і ў гэтым сэньсе яны зьяўляюцца зонамі павышанай рызыкі. Усім вядомая жахлівая, але тым ня менш цалкам праўдзівая гісторыя Каменнага Госьця і Дона Гуана, але здарэньні падобнага кшталту, што адбываліся й адбываюцца ў нашай Бацькаўшчыне, яшчэ чакаюць сваіх дасьледчыкаў. Мы ж падаем толькі некаторыя зь іх...

Пасьля чарговага абвяшчэньня Беларусі незалежнай дзяржавай зьявілася вострая патрэба ў помніку-сымболе перад Домам Урада, тым больш, што ранейшы цалкам не адпавядаў палітычнай кан'юнктуры. Камісія па пераацэнцы маральных каштоўнасьцяў нацыі пры Савеце Міністраў зрабіла заказ вядомаму скульптару А.З-гурману выканаць конны помнік, які б увасабляў «Пагоню». Абачлівы майстра, які пасьпяхова задавальняў патрэбы ўсіх папярэдніх рэжымаў, удала выканаў замову, але на ўсялякі выпадак зрабіў вершніку некалькі зьменных галоваў (Леніна, Скарыны, Чапаева й Мудзічэнкі), дзеячоў розных палітычных і культурных плыняў, каб пры чарговым перавароце ўлады не перарабляць твор цалкам. Але, нягледзячы на такі звышасьцярожны падыход, камісія не сьпяшалася ўсталяваць помнік, бо не магла прадказаць рэакцыі «старшего русского брата». Вершнік без галавы так і застаўся ў майстэрні мастацкага камбіната, і неўзабаве на яго забыліся ўсе, нават сам А.З-гурман. Больш за тое - пры чарговай інвэнтарызацыі высьветлілася, што конная скульптура зьнікла - праўда, на складзе застаўся поўны камплект зьменных галоваў. У афіцыйным акце бьіло пазначана, што яе выкралі гандляры каляровымі мэталямі, але на самай справе было ня так...

Аднаго дня знакамітага скульптура знайшлі ў калюжыне крыві з адрэзанай галавой, да таго ж самой галавы так і не адшукалі. Вартыя даверу сьведкі сьцьвярджалі, пгго на начных вуліцах беларускае сталіцы часам можна пабачыць бронзавага вершніка ў геральдычных латах, да шыі якога прыстаўлена зьніклая галава небаракі-скульптара.

Такім чынам яшчэ раз пацьвярдждаецца адвечнае правіла: сапраўдны мастак не павінен падпадаць пад узьдзеяньне палітычнай кан'юнктуры.

Зь пяцідзесятых гадоў непадалёк ад Міністэрства абароны ў Менску стаіць, бадай што, адзіны ў сьвеце помнік дзіцёнку-тэрарысту - Юнак з гранатай. Гэтая скульптура, усталяваная ў гонар піянэра-героя, які адной гранатай падарваў ня толькі сябе, але й з тузін паганых гітлераўцаў. Сродкі на помнік сабралі менскія піянэры й школьнікі, здаючы парожнія пляшкі. Магчыма, менавіта з гэтае прычыны сярод піянэраў і школьнікаў паўстала добрая традыцыя - вадзіць на лаўкі да помніка непаўналетніх і паўналетніх сябровак, каб выпіць зь імі таннага віна й задаволіць іншыя патрэбы. Але гэтая ідылічная завядзёнка аднойчы перакулілася трагедыяй...

Шасьцікласьнік Ч-яс, які вызначаўся ў школе ня толькі кепскімі адзнакамі й незадавальняючымі паводзінамі, але й паталягічнай юрлівасьцю, разам з маладой настаўніцай этыкі сямейных адносінаў і пляшкай таннага віна прыйшоў на ўлюбёную пляцоўку - пад помнік Юнаку з гранатай. Дапытлівы маладзён, выпіўшы віно, знайшоў нетрывіяльны ўжытак парожняй пляшцы - ён, як юны натураліст, распачаў вымяраць ёю глыбіню похвы настаўніцы этыкі сямейных адносінаў. Але гэты занятак не прынёс плёну - пляшка схавалася дарэшты. Гэты анатамічны досьлед быў настолькі цікавы, займальны і нетрадыцыйны, што не пакінуў абыякавым нават скульптуру Юнака з гранатай. Каменны герой зьлез з пастамэнта й прапанаваў зьмяніць прыладу для вымярэньня - працягнуў Ч-ясу сваю гранату зь вельмі доўгай дзяржальняй. Школьнік і настаўніца этыкі сямейных адносінаў моцна пералякаліся, але запярэчыць ня здолелі. Ч-яс, які сыстэматычна прагульваў заняткі па пачатковай вайсковай падрыхтоўцы, ня ведаў, як правільна карыстацца зброяй, і таму ў самы адказны момант прылада вымярэньня выбухнула.