Францішак Хлус - Здані і пачвары Беларусі

У 1991 годзе пры будаўніцтве плятформы адное чыгуначнае станцыі непадалёк ад Менска рабочыя засыпалі гравіем невялічкі ставок, у якім з даўніх часоў вялася досыць рэдкая для нашага рэгіёна пачвара - русалка.

Старыя людзі, што жылі побач, раілі не рабіць гэтага жорсткага злачынства, бо ведалі, што русалкі вызначаюцца ня толькі звышчалавечай юрлівасьцю, але злапамятнасьцю ды помсьлівасьцю. На жаль, гэтыя парады не былі ўзятыя пад увагу: ставок засыпалі бульдозэрам, але ў ваду на ўсялякі выпадак былі апушчаныя дроты зь ліній чыгуначных электраперадач - будаўнікі спадзяваліся, што русалка будзе забітая электратокам.

Гэтага, аднак, ня здарылася.

Атрымаўшы звышмоцны электрычны разрад, хцівая пачвара выйшла ў цалкам новае вымярэньне - яна на некаторы тэрмін ператварылася ў электраімпульс і па чыгуначным дроце ўмомант перакінулася на бліжэйшую электрычку, дзе й зматэрыялізавалася ў істоту, вядомую пакуль што ў адзінкавым ліку - ва ўсіх энцыкляпедыях ды даведніках яна пазначаецца як Паненка Вагонная.

Перайшоўшы ў новую якасьць, істота, тым ня менш, ня страціла сваіх найбольш адметных рысаў - юрлівасьці й помсьлівасьці, і неўзабаве з пасажырамі, што карысталіся паслутамі ордэна Леніна Беларускай чыгункі, пачалі здарацца жахлівыя ліхтугі.

Позна ўвечары ў вагоне зьяўлялася нейкая прывабная сэксапільная паненка - яе хада й манэры адразу ж зачароўвалі ўсіх полавасьпелых мужчын, якія, седзячы на лавах, бавілі час у чытаньні эратычных часопісаў. Паненка, апранутая ў доўгі, па лыткі плашч, падыходзіла да аднаго з эратаманаў і за невялікую плату прапаноўвала наладзіць экспрэс-стрыптыз. Усхваляваны і страціўшы пільнасьць эратаман, натуральна, пагаджаўся: дзявуля, расшпіліўшы гузікі, расхінала плашч - пад ім, як сьцьвярджалі нямногія, цудам ацалелыя відавочцы, не было ніякай вопраткі.

Пакуль аматар ладных жаночых формаў жэр вачыма яе цела, Вагонная Паненка датыкалася да яго сваімі цыцкамі - а яны ва ўсіх русалак, як вядома, зробленыя з жалеза. Атрымаўшы моцны электрычны разрад, мужчына паміраў у страшэнных канвульсыях - целы некаторых аматараў эротыкі абвугліваліся да непазнавальнасьці...

Чыгуначная міліцыя рабіла немала спробаў, каб высьветліць абставіны таямнічых забойстваў; спачатку сьледчыя меркавалі, што першапрычына пакутніцкіх сьмерцяў ахвяраў - залішняя ўразьлівасьць да зьмесьціва эратычных выданьняў, ад якой і наступаў перагрэў галаўнога мозгу з далейшым самаўзгараньнем цэлага арганізму. Але шматлікія досьледы давялі, што гэта ня так. Праваахоўным установам давялося даць веры факту, што Вагонная Паненка сапраўды існуе. Пачваразнаўцы, якія былі прыцягнутыя да расьсьледаваньня загадкавых сьмерцяў эратаманаў, высьветлілі, што водалюбная пачвара - а Вагонная Паненка, як былая русалка, напэўна ня страціла гэтае якасьці, - безумоўна абярэ мейсца існаваньня, так ці інакш зьвязанае з вадою, а адзіным такім мейсцам у электрычках ёсьць прыбіральня ў тамбуры. Дасьледаваньне прыбіральняў электрычак, тым ня менш, не дало аніякіх вынікаў, бо амаль усе яны былі закалочаны іржавымі цьвікамі зь сярэдзіны; і міліцыянты, і навукоўцы катэгарычна адмовіліся лезьці туды, слушна баючыся атрымаць сьмяротны электрычны разрад з жалезных цыцак пачвары...

А таму, вандруючы электрычкай па Беларусі, не зьдзіўляйцеся, калі прыбіральня ў вашым вагоне будзе надзейна зачынена - там напэўна жыве Вагонная Паненка. Бо безумоўна, лепш патрываць да канцавой станцыі, чым парушыць спакой гэтай жорсткай і падманлівай істоты...

Вядуцца па ўсёй тэрыторыі Беларусі і нават па-за яе межамі - там, дзе ёсьць беларуская дыяспара зь яе школкамі й бібліятэкамі. Але, на жаль, паколькі ў школах вывучаецца збольшага беларуская савецкая літаратура, то здані гэтага віду маюць пераважна савецкае паходжаньне.

Гэтыя істоты матэрыялізуюцца настутшым чынам: у большасьці чытачоў застаецца падсьвядомая, неасэнсаваная згадка пра герояў, і гэтыя думкі часам канцэнтруюцца на адным пэўным героі. Такі герой-здань зьяўляецца ў рэальным жыцьці з усімі сваімі хібамі й станоўчымі вартасьцямі.

Але, як то ні дзіўна, запамінальных станоўчых героеў у беларускае літаратуры савецкага часу мала: найбольш яскравымі сталі дывэрсанты й шкоднікі, якія пад выглядам народных мсьціўцаў дзейнічалі на тэрыторыі сваёй жа краіны, ды дзеці-забойцы ў піянэрскіх гальштуках...

Дзеля справядлівасьці, у якасьці чарговага літаратурнага парадоксу варта дадаць, што ў пісьменьнікаў, схільных да нацыяналістычных захадаў ды экстрэмісцкіх паводзінаў, трапляюцца героі чалавечага кшталту.