Францішак Хлус - Здані і пачвары Беларусі

Ці ня кожны беларускі замак і палац мае свайго прывіда - Чорную ці Белую Даму і г. д. Але сапраўды гістарычнай зданьню можна назваць толькі Барбару Радзівіл, вядомую як Чорная Дама Нясьвіскага замка.

Гэты прывід па загадзе караля польскага й вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста выклікаў папулярны ў тыя часы экстрасэнс, сьпірыт, чарнакніжнік і астроляг пан Твардоўскі. У часе наладжанага ім сьпірытычнага сэансу ў замкавае залі зьявілася чорная-чорная постаць, у якой прысутныя адразу ж пазналі нядаўна памерлую жонку манарха. Жыгімонт, які вельмі пакутаваў пасьля сьмерці Барбары, нягледзячы на забарону чарнакніжніка, кінуўся да яе зь лямантам «Басенька, мая Басенька!..» і хацеў затрымаць, але здань адразу ж зьнікла - ад яе засталася адно жменька попелу пасярэдзіне залі.

Гэты факт агульнавядомы, пацьверджаны аўтарытэтнымі крыніцамі й таму не падлягае дыскусыям нават сярод скептычна настроеных навукоўцаў. Але мала хто ведае, што адбылося амаль праз чатырыста гадоў пасьля таго здарэньня.

У 1944 годзе пасьля таго, як Нясьвіж пакінулі нямецкія акупанты, у горад увайшлі ня лепшыя за іх агрэсары - Чырвонае Войска. Родавы замак Радзівілаў сваёй прыгажосьцю прывабіў азіяцкіх дзікуноў і, пэўна, з тае прычыны генэрал Жукаў разьмясьціўся ў ім са сваім штабам. Савецкія афіцэры, пераняўшы эстафету гітлераўцаў, паводзілі сябе ў замку, як і мае быць на акупаванае тэрыторыі - сьпярша яны разрабавалі тое, што не пасьпелі разрабаваць фашыстоўскія папярэднікі, пасьля чаго іх агрэсія скіравалася ў цалкам натуральным для барбараў кірунку. Яны падмалёўвалі выявам продкаў старажытнага беларускага роду вусікі, рожкі, цыцкі ды чэлясы, стралялі ў іх зь пісталетаў. Асабліва вабіў дзікуноў замкавы парк, надзіва прыдатны, на іх думку, каб гадзіць на яго алеях і гвалціць пад векавымі дрэвамі мяйсцовых паненак.

У апошнім найбольшай неспатольнасьцю вызначаўся контрвыведнік «СМЕРШа» («СМЕРть Шпионам») маёр X., надзіва хцівы фацэт з Сыбіру. Ён неаднаразова пахваляўся, што не прапусьціў аніводнае паненкі ад чатырнаццаці да шасьцідзесяці гадоў ва ўсёй акрузе. Аднойчы, вяртаючыся пасьля начных расстрэлаў праз замкавы парк, хцівы маёр вырашыў задаволіць малую патрэбу, зайшоў за вялікае дрэва й, расшпіліўшы галіфэ, заўважыў непадалёку ад сябе чорную жаночую постаць, якая падалася яму незнаёмай. Зрабіўшы сваю справу, узрадаваны контрвыведнік з чэлясам напагатове пайшоў на даму, але тая зусім нечакана сама рушыла яму насустрач - здавалася, незнаёмка нрагнула быць згвалтаванай сыбіраком. Маёр X. паваліў жанчыну пад дрэва, і толькі зьдзейсьніўшы зь ёю палавы акт, з жахам заўважыў, што партнёрка ператварылася ў жменьку попелу, гэтак жа сама, як і падстава ягонай мужчынскай годнасьці.

Наступнае раніцы контрвыведнік, кіруючыся пачуцьцём партыйнага абавязку, а таксама жадаючы апраўдацца ў вачох начальства, у падрабязным рапарце напісаў, што меў полавыя стасункі са зданьню. Але тут маёра чакала прыкрая неспадзяванка: па-першае, начальства палічыла, што X. захварэў на нейкую цяжкую форму вэнэрычнае хваробы й цяпер хоча выкруціцца, але гэта ў вачох начальства было б драбязою, каб не паведамленьне маёра пра здань; кіраўніцтва «СМЕРШу» моцна раззлавала, што контрвыведнік, выхаваны ў канонах ленінска-сталінскага матэрыялізму, верыць у прывіды прадстаўнікоў феадальна-эксплюататарскіх клясаў. Празь некалькі дзён сыбірак, асуджаны за антысавецкую агітацыю й шпіянаж на карысьць Вялікага Княства Літоўскага, ужо не маёрам, а звычайным зьняволеным ехаў бітма набітым таварным вагонам у адваротны фронту бок - на сваю гістарычную радзіму. Лле да самай сьмерці - а загінуў X. ў 1949 годзе, прыціснуты бервяном на лесапавале - ён так і ня мог стоячы спраўляць сваю малую патрэбу.

З гэтай невялічкай, але павучальнай гісторыі вынікаюць, як мінімум, дзьве высновы - па-першае, яна сьведчыць, наколькі небясьпечнымі для жыцьця, здароўя і кар'еры контрвыведніка могуць стаць пазашлюбныя полавыя стасункі, а па-другое - яшчэ раз пераконвае, што трапіўшы на чужыну, трэба паважліва ставіцца ня толькі да тамтэйшых помнікаў гісторыі і культуры, але й да мяйсцовых зданяў - хай нават і эксплюататарскіх клясаў...

Навукоўцы сьцьвярджаюць, што многія прывіды гістарычных асобаў характарызуюцца незвычайнай упартасьцю й пасьлядоўнасьцю ўчынкаў - паставіўшы сабе нешта за мэту пры жыцьці й не выканаўшы гэтага, яны мусяць і пасьля сьмерці працягваць сваю дзейнасьць, толькі не ў чалавецкім, а ў прывідным абліччы.